Каласы пад сярпом тваiм. Кніга першая. Выйсце крыніц
Шрифт:
Злосць зноў падкочвае пад сэрца Корчаку. I ён кажа:
— Мы як ваўкі і як сабакі… Адных шчанюкоў нам з імі… ніколі… не пладзіць.
— Разумны, — кажа млынар, — ды толькі яшчэ ніколі воўк не вартаваў пакояў, a сабака не выў y начным лесе. Дык, значыць, і не лезьце ў хаўрус адзін да аднаго, не пніцеся. Яны, бач, справядлівасці захацелі.
— Кры-ыўда.
— Ну, a каб вы панамі сталі — не крыўда была б? Камусьці ўсё адно была б крыўда. Можа, яшчэ і горшая. Няма горш, як з хама пана, a з дзярма пірага.
Гэтыя буркатлівыя словы злуюць Корчака, але ён маўчыць.
— Можа, і горш, —
— Іхнюю далікатнасць… зведаў… У крыжы стралялі, нехрысці.
— Навучылі, — усміхаецца Паківач. — I правільна зрабілі, што навучылі. Вы ж, палахліўцы, вёскай ад дзесяцёх уцякалі. Не з вашымі зубамі арэхі есці. Хоць бы тое падумаў, ці нападае ў Янаву ноч воўк?.. Не-е. Ён чакае той ночы, якую яму бог вызначыў, ён піліпаўкі чакае і тады ў сенцы ўлазіць, каб сабаку дастаць. Таму што бог яму тую ноч даў для ўлады. A да таго ён маўчыць, ён да сялібы не пойдзе, як вы… Палезлі — і наклалі ўсім сялом y порткі. Таму што як быццам і разам, a на справе — быдлячая чарада. Нішто вас не вяжа, кожнаму свая шкура даражэй… Калі не зменіцеся — так вам давеку быдлам і быць. Забасцё часам аднаго, дык адразу будзе над вамі новая пуга…
— Маўчы, Грынь, — сказала Марта. — Ты што, забыў, што ён ранены, што яго злаваць нельга.
— A i ты маўчы, — сказаў Грынь. — Давай, во, лепей перавязвай.
Марта разгортвала белыя анучы на грудзях Корчака. Паранены адчуў, як збалелае цела дробнай дрыготкай адказвае на штуршкі болю: Марта аддзірала палатно ад раны.
— Тц-тц-тц, — пацмокаў Паківач.
— Дрэнна? — спытаў Корчак, не расплюшчваючы вачэй.
— Лепей, — сказаў млынар. — Але яшчэ не зусім добра.
Яго грубыя рукі дасталі аднекуль жменю шараватай з прозеленню вязкай масы і пачалі раскладаць па ране. Корчак адчуў прыемны халадок.
— Падзякуй свайму богу: тры тыдні не пяклі… Лета, праснакамі абыходзімся, — сказала Марта. — Гэта плесня, што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба.
— Ведаю, — сказаў Корчак. — Здымеш, a ніжэй добрая.
— Ну вось, — сказала Марта. — Калі ёсць божая воля — ачуняеш.
Пах рошчыны вярнуў Корчака да ўспамінаў аб хаце, аб жонцы і дзецях. Пасля ён успомніў хату і нябожчыцу матку. Матка збіралася саджаць y печ хлеб. "Хадзі сюды, сыночак", — казала яна. Ён ведаў і падыходзіў. Рукі маці былі голыя вышэй локцяў. "Нахіляйся", — казала маці. I потым яе рука з моцным плясканнем рэзка ўваходзіла ў надзьмутае грыбам цеста. Маці вырывала руку, і ён, малы хлопчык, прыпадаў носам да ямкі ў цесце, a адтуль — толькі на імгненне — шыбала кіслым і рэзкім, аж y вочы калола і ў галаве круцілася, неймаверна сытым і добрым духам. I гэта быў самы прыемны пах, дамавіты, як печ, як родная хата, і лепшы за кожны водар на зямлі — не нанюхаўся б і за ўсё жыццё. Таму што гэта быў — хлеб…
З прыемнымі дрыжыкамі (гэта адыходзіў боль) Корчак падумаў, што цяпер ён, пэўна, можа і не памерці…
…Таму што гэта быў хлеб, a ён верыў хлебу. У хлеб можна было верыць. У хлеб трэба было верыць. Ад хлеба жыццё і ад хлеба адужанне. Ад хлеба не можа не быць адужання. Ён нясе чалавека,
I гэта за хлеб лілася ў Півошчах мужыцкая кроў.
Ён, неяк адразу і да канца, зразумеў, што цяпер яму ніколі не есці хлеба, які падыходзіў y роднай дзяжы. Не есці ні ў хаце матчынай, ні ў сваёй хаце. Маці памерла, яе ніколі ўжо не ўбачыць. A ў сваёй…
— Грынь, — спытаў ён, — што ў Пiвошчах?
Паківачу стала весялей, — хлопец цікавіўся нечым, значыць, будзе жыць.
— У Півошчах зажывошчы, — сказаў ён. — Зажываюць над мужыкамі. Праўда, нікога не ўзялі, віцэ-губернатар абараніў. Таго-сяго адхвасталі за мэндлікі, ды і ўсё.
— Чаму так… абышлося?
— Кроера сам губернатар, Гамалея, пазваў y Maгілёў. Далі, відаць, прачуханa, бо вярнуўся злосны як сабака. Ягонаму фурману губернатарскі лёкай казаў за тытунцом, што на пана Канстанціна крычалі… Сам крычаў… Маўляў, з самага пачатку трэба было казаць, што згону плаціць не можаце… Злосны прыехаў Кроер… Заспяваеце вы цяпер, півошчынцы…
Паківач змоўк.
— Што пра мяне… кажуць?
— Пра цябе… Гм… Твае справы, брат, дрэнныя… Аднаму табе давядзецца расхлёбваць кашу за ўсіх. Я ж кажу, што вы не руя, a чарада. Ты збег, можа, нават забіты, цябе няма — твой і адказ. Ды і татары паказалі, што ты вілы кінуў, што з цябе пачалося… Ды і заядлы: крычаў, каб не ўцякалі.
Так, ён ведаў гэта і сам. Ён кідаў вілы, але ён не хацеў папасці. Які ж гэта спрытны мужык не пацэліць, калі захоча? Але апраўдвацца няма рацыі. Не павераць. Не захочуць паверыць. Таму што яны ніколі не нюхалі дзяжы, a значыць, y іхніх жылах цякла іншая кроў. Дзе крыві ні лыжкі, там праўды ні крышкі… Маці, калі была маладая, часам ціхутка спявала ўначы на прызбе. Месяц, такі поўны, выплываў над садам, і яна спявала:
Ой, за-а лесам, за пралес-ам З'а-л'а-т'ая дз'я-а-а-ажа…Потым яна ўжо не спявала… I хто б яшчэ сказаў на месяц: залатая дзяжа? Тыя не маглі. Ваўкі, якія стралялі. A з ваўкамі — па-воўчы… A значыць, ніколі яму ўжо не давядзецца жыць ля сваёй дзяжы.
— Ты — не таго, — быццам апраўдваючыся, сказаў Грынь Паківач… — Ты не бойся. Ніхто не выдасць… Вылечым… Пажывеш ды і пойдзеш y скіты, на Ветку… Там збеглых многа. Стараверы не выдадуць, бо лічаць, што ўлада — ад д'ябла. Пераправяць яшчэ далей… Аж на Кержанец… Так жа яно век і цягнуцца людзі: нашы — туды, a іхнія — да нас.
Корчак маўчаў доўга.
— Не, — сказаў ён урэшце. — Я не пайду… Тут мая зямля… Мой хлеб… Я не павінен пакідаць яго.
— Глядзі, — сказаў Грынь. — Можаш і тут, пакуль не дазналіся.
Яны маўчалі. Адзін пасмоктваў распаленую люлечку. Другі ляжаў з заплюшчанымі вачыма і думаў. Раптам цемра пад яго апушчанымі веямі ўспыхнула гарачым залаціста-чырвоным святлом, і ён здагадаўся: нехта адчыніў дзверы ў імшанік. Ён усведаміў гэта, але не ўзняў павек. Усё адно ён не можа пакуль што абараніцца, і, калі гэта прыйшлі па яго, ён не будзе глядзець на іх. Хай возьмуць такога. Ён так і памрэ з заплюшчанымі вачыма.