Каласы пад сярпом тваiм. Кніга першая. Выйсце крыніц
Шрифт:
Але ўсе маўчалі.
Збянтэжаны гэтай акалічнасцю аконам (пан загадаў, y выпадку чаго, пайсці на маленькія ўступкі) прапанаваў пяць капеек на дзень. I тут Янка Губа, самы стары дзед на сяле, выступіў з натоўпу:
— Мы не жабракі, каб нам замазвалі глотку шасцю фунтамі ў дзень. Мы не па дварах просім, мы просім сваё, спрадвеку ўсталяванае.
Вочы яго былі, як y пакрыўджанага спакойнага дзіцяці.
— Ён пакрыўдзіць нас надумаўся… Што ж, хай падавіцца нашым хлебам… A за сіроцкія слёзы здохнуць яму без пакаяння… A раней таго няхай ведае — не будзе плаціць
Аконам быў чалавек неразумны і ўзгарэўся:
— Тады хрэна вам замест хлеба. Жарыце зямлю… Хто яшчэ пагражаць будзе? Хто?! Халуі бязмозглыя! Вы ж бачыце, які цяжкі год. Хіба не пан дае вам пазыкі?! Хіба не ён за вашы нядоімкі перад дзяржавай адказвае сваімі грашыма?!
— За гэта мы на яго і працуем. Але нядоімак за намі не вялося. Пазык таксама. A калі гэтай вясной і давядзецца пазычаць з яго панскай літасці, то ў каго хочаш будзем пазычаць, толькі не ў яго, аспіда нясытага. Карчмару абразы ў заставу аддадзім, бо ён толькі што нехрысць, a ўсё лепшы за яго, пашчу ненажэрную.
— Пад зброяй пойдзеце, — кiнуў пагрозу аконам.
I тут выступіў з радоў зусім яшчэ малады, год дваццаці васьмі, півошчынскі мужык па прозвішчы Корчак, працавіты бацька двох дзяцей. Толькі што вярнуўся са сціртаў (больш за ўсіх стараўся чалавек, бо сям'я ў бацькі была падзеленая і здабытчыкаў, акрамя яго, не было) і таму быў з віламі. Убіў іх y зямлю і спакойна абапёрся на дзяржальна.
— Не пагражай, аконам. Бог за пагрозы нявіннаму не даруе.
Стаяў перад аконамам бялявы, як лён, глядзеў чорнымі дрымучымі вачыма.
— A на згон не пойдзем. Калі пад зброяй павядуць, дык такую і працу атрымае пан Кастусь. Хай жаўнеры штыкамі снапы носяць.
— Зачыншчыкi! — сказаў аконам. — Ясна.
I дастаў з кішэні кніжку і аловак.
— Не дамо пісаць! Не дамо! — захваляваўся натоўп. — Чорт яго ведае што ён там напіша… A потым пячаць ляпнуць — і прападай душа.
Абураныя людзi купчылiся вакол старога Губы.
Першы не стрываў Васіль Гарлач, чалавек y беднай, але чыстай, старанна залапленай світцы:
— Ды што ж гэта такое?! За што?! За нашу крыўду ды яшчэ і пісаць.
— Нядобра робіш, аконам, — сказаў Корчак. — Глядзі, каб не рыгнулася.
— Дык вось як? — пыхнуў аконам. — Добра. Яшчэ і пагрозы. Гля-дзіце, мужыкі. Усё гэта вам прыпомняць. I ад згону адмову, і абразу пану, і… тое, што іконы святыя закласці іудзеям сабраліся… Кубло гадзючае! A табе, Губа, як завадатару, не мінуць і Сібіры.
Губа здзекліва глядзеў на яго.
— Чаго мне баяцца? Мне ўсяго жыцця з вераб'іныя нагавіцы. Ну і Сібір. Няхай. Ці не ўсё адно, адкуль да прабацькі Абрама на піва выпраўляцца…
— Ён яшчэ і блюзнерыць, ёмашнік стары… Патрэбен ты Абраму, парахня смярдзючая, — сказаў аконам.
Са старым Губой ніхто так не размаўляў. Абрам Абрамам, a павага патрэбна старому нават тады, калі ён скончыў зямныя справы. I таму пакрыўджаны Губа аскароміўся.
Аконам убачыў ледзь не пад самым сваім носам парэпаную цёмную дулю, нейкую вельмі доўгую і таму
I тут адбылося тое, чаго ніхто не чакаў ад заўсёды рахманага, паважна-маўклівага Корчака. Пэўна, і ён сам не чакаў, бо твар ягоны застаўся разважлівы і амаль спакойны. A рукі ў гэты час тарганулі з зямлі гaблі [44] і шпурнулі іх y аконама.
44
Вілы.
Вілы прасвісталі ў паветры і, дрыжучы, упіліся ў зямлю між расстаўленых аконамавых ног. Аконам збялеў.
A на яго ўжо насоўваўся натоўп.
— Гані адсюль!
— Паражняк адмяніў, поскудзь!
— Трэ-э-эці дзень!!!
— Плаці за згон!
— Рунь канямi топча, конаўка дурная!
Крык ап'яніў людзей, асабліва калі яны ўбачылі, што аконам ускінуўся ў сядло і прыпусціў уздоўж вясковай вуліцы. За весніцамі аконам кінуўся ўбок і паскакаў проста пожняй, без дарогі.
A ўзбуджэнне ўсё нарастала ў душах, і над натоўпам стаяў смех, ганарлівыя выгукі, свіст. Нясытае было лета, галодная будзе вясна — чорт з ёю! Чорт з ёю, абы на хвіліну прыйшлі ў душу патоля і гонар.
— Як гэта ты наважыўся, Корчак?! A каб пацэліў?
— Каб захацеў, дык пацэліў бы, — збянтэжана і трошкі горда пасмейваўся Корчак. — Што я, турак, каб y жывога хрысціяніна цаляць?
— Ды які ён хрысціянін?! Падла ён! Як жа… Згон дарма рабілі. A цяпер голад!
I гэта зноў звярнула думкі на крыўду.
— Слё-озачкі, — загаласіла нейкая баба. — Што ж ім спатрэбілася, зяпам ненаедным?!
— У старца кій адабралі!
— У дзяцей галодных кавалак з рота вырвалi!
Загаласілі і другія бабы. I з нарастаннем іхняга галошання нейкі цьмяны, лютаваты агеньчык загарэўся ў вачах y мужыкоў.
Нарастала нясцерпна балесная, ледзь не да слёз, крыўда. Яна патрабавала неадкладнага выхаду. I таму натоўп радасна выбухнуў, калі нехта кінуў:
— Спаліць Кроеравы сцірты… Хай ведае.
Натоўп зароў. Спадабалася ўсім.
— Не нам, дык і не яму!
— Палі!
З самаробнымі паходнямі рушылі знішчаць сцірты. Моладзь аддзялілася і пайшла паліць мэндлікі. Дзень пачаў захлынацца ў дыме… I дзіўна — ніхто не ўзяў ані снапа. Відаць, таму, што гэта быў не рабунак, a помста.
— Хай ведае!
— Носам наторкаць!..
…Спаліўшы збожжа, людзі вярнуліся ў вёску і сталі чакаць, што з гэтага будзе.
…Чакаць давялося нядоўга. Сонца яшчэ стаяла даволі высока, калі хлопец на верхавіне абшчыннага дуба заўважыў на дарозе з Кроераўшчыны пыл. Хацелі былі кінуцца ўпрочкі, але Корчак пераканаў, што няварта. Адзін чалавек — што ён такое без іншых? A калі тыя, што ішлі, наблізіліся, усім стала нават сорамна за свае думкі аб уцёках.
Ішлі дзесяць чалавек, a з імі ехаў коннік. A калі гэтыя дзесяць чалавек наблізіліся — людзі пазналі ў іх татар-вартаўнікоў, a ў конніку — паручніка Мусатава.