Каласы пад сярпом тваiм. Кніга першая. Выйсце крыніц
Шрифт:
Хлопцы моўчкi пайшлi за хату. Дзед сядзеў нерухома i слухаў, як буркочаць у кошыку пад вiльчыкам галубы. Яня ўзлезла яму на каленi.
— Дзеда, а баяць калi будзеш?
— Вось хлопцы вернуцца. Сёння я не толькi табе з Юрасём, сёння я i хлопцам баяць буду.
Дзед i ўнучка маўчалi. Цiшыня была асаблiва поўная ад буркатання галубоў.
…Урэшце вярнуўся Юрась i сеў поруч з дзедам. Нагавiцы ягоныя былі амаль да каленяў мокрыя, мiж пальцамi босых ног — чорныя земляныя рагi. З хляўца даносiлася частае чахканне секача.
— Сёння Павал з Алесем пабiлiся, — сказаў Юрась.
— Хто першы?
— Алесь.
— Тады добра… Тады нiчога…
— Чаму гэта нiчога?
— А ты забыў, чаму вас, дзяцей, вучылi?
Юрась адказаў бойка:
— Пакормнага панскага
— Правiльна, — сказаў дзед.
Яня лашчылася да старога галоўкай. Юрась сядзеў натапыраны, як галчаня, i суровы: вiдаць, абдумваў нешта. Потым сказаў:
— Я нешта не чуў, дзеда, каб яго нам за грошы аддалi, Сёння Павал казаў пра нейкае "пакормнае" i "дзядзькавое"… Гата што? I чаму гэта толькi ў нас ды ў Маеўшчыне пакормнiкi ёсць?
Дзед перабiраў шурпатымi пальцамі валосiкi ўнучкi, аж чуваць было, як яны чаплялiся за далонi. Сумна ўсмiхнуўся:
— Зводзiцца стары звычай, Юрак. Калісь па ўсiм Прыдняпроўi i далей гэта як звыклае было. Я помню, да французаў яшчэ, мала хто з паноў, праваслаўных асаблiва, не рабiў гэтага… А цяпер усе радзей i радзей…
— А нашто гэга? — спытаў Юрась.
Дзед гаварыў з iм, як з дарослым, i малому гэта, вiдаць, падабалася, бо слухаў, вушы развесiўшы.
— Каб ведалі, як даецца зямля, — сказаў дзед, — каб не збэсцiлiся на сабаку. Аддавалi, бывала, як толькi чатыры гады дзіцяцi. Хто на тры, а хто і на пяць год. I зусiм не дапамагалi халопскай сям'і. А потым, калі возьмуць хлопца зноў у двор — даюць мужыку пакормнае, за тое, што хлопец з'еў, i дзядзькавое, бо ўсе мы як быццам дзядзькi малому, выхоўвалi яго, розуму вучылi.
— Пойдзе ад нас Алесь, — па-даросламу ўздыхнуў Юрка. — Які яшчэ ён потым будзе?
— Пэўна, усё ж лепшы за iншых, — сказаў дзед. — Чуў, як саха зямлю скрабе. Каб не забыў толькi. З бацькам і дзедам яго нам, можна сказаць, пашанцавала. Акім, прадзед ягоны, таксама нiчагоўскi быў. Можа, i яблычка па яблынi. Можа, i не забудзе вас i мяне… Бо, крый божа, калі будзе, як суседскi Кроер…
— Калі яго забяруць? — спытаў Юрась.
— Заўтра. Заўтра яго забяруць, — сказаў дзед. — Толькi маўчыце, дзеткi. А зараз бяжы, Юрка, прынясi лiру.
Калi Павал i Алесь вярнулiся да прызбы, дзед сядзеў ужо з пацьмянелай, залапанай лiрай на каленях. Павольна, быццам спрабуючы, пакручваў ручку, слухаў чмялiнае гудзенне струн. Курта глядзела на яго i цяжка дыхала.
— Во, — сказаў дзед Паўлюку, якi ўжо сеў на траву, — не любяць яны, чэрцi брахучыя, нашыйнiка… як чалавек… Быў у мяне сабака, нiколi на сворку не iшоў. А тут у мяне скула на шыi села. Жонка-нябожчыца падзерла старую сарочку, закруцiла мне шыю. Дык сабака пабачыў, завiскатаў, кiнуўся скакаць, за горла хапае. Думаў: у гаспадара нашыйнiк. — Уздыхнуў: — Ну то добра, сядайце. Паслухайце, пакуль нашы не вернуцца. Песня пра жарабя святога Мiколы… Толькi вось што, Алесь, калi ты ў Загоршчыне пачнеш расказваць, якiя тут песнi спяваюць…
Алесь пачырванеў:
— Доўга вы тут мяне крыўдзiць будзеце? То адзiн, то другi. Я не горш за вас, калi трэба, маўчаць умею… Перад кiм мне там языкацца?
Дзед уважлiва глядзеў на яго, быццам усё яшчэ вагаючыся.
— Глядзi, сыне. Песня таемная. Не пры ўсiх нават сваiх можна… Але ўсё адно. Я ўжо чалавек стары. Выслухай маю апошнюю навуку…
Дзед павольна павёў ручкай, потым раптоўна i рэзка крутнуў яе. Высокiм енкам заплакалі струны, быццам залямантаваў нехта ў роспачы.
Хлопцы сядзелi ля яго ног, Юрась i Янька ляжалi з двух бакоў, грэлi жыватамi прызбу, але стары Кагут нiкога ўжо не заўважаў. Зусiм цiха пачаў гучаць старэчы i таму слабаваты, але надзiва чысты голас:
Над зямлёю Дняпроўскай i Сожскай Праляталi янгалы смерцi. Дзе лятуць — там вымерла вёска, Дзе прыселi — там горад вымер, Там жыццё папам i далакопам.У Янькi шырока акруглiлiся вочы.
ТакДзед змоўк на хвiлiну, быццам прапусцiўшы некалькi асаблiва хвосткiх радкоў, але струны скардзiлiся, можа, нават не менш выразна за словы…
…Збудавалi цэрквы i касцёлы, Па малiтву ладанам кураць, Задымiлi, як лазню, неба.Твар старога стаў паважным, амаль велiчным.
Бог гадамi сядзеў i нюхаў, А пасля сказаў сабе Юр'ю: "Многа дыму да нас далятае, Вельмi мала шчырай малiтвы. Твой народ па Дняпры i далей. Што рабiць з тваiм удзелам, Юры?" I сказаў яму Юры-пераможца: "Ты пашлi на зямлю Мiколу. Ён з сялян, ён добра рассудзiць". Грозна бог свае бровы нахмурыў: "Добра ведаю я людзей вясковых, Вечна яны скардзяцца, ныюць, Хiтрасцю ж аплятуць i чорта. Я пашлю з Мiколам Касьяна. Ён з паноў, ён другое заўважыць". Цiха Юры адказвае богу: "Знаецца Касьян з нячыстай сiлай, Сэрца злоснае ў твайго Касьяна".Дзед перастаў граць. Толькi голас, засмучаны і журботны, вельмi цiха вёў песню.
Бог салдата свайго не паслухаў, Даў загад Мiколу i Касьяну. Вось абодва спусцiлiся з неба I пайшлi па сёлах i вёсках. Быў Мiкола ў кужэльнай свiтцы, А Касьян у парчы залацiстай.Струны раптам так застагналi, што стала страшна. Гэта былi ўсё тыя ж чатыры-пяць нот, але, здаецца, большай роспачы i болю не было яшчэ на зямлi.
Ходзяць, ходзяць. Ад болю i жалю У Мiколы заходзiцца сэрца: Панства горш за цароў турэцкiх, Басурманы не так лютуюць…Алесь нясмела ўзняў вейкi i ўбачыў, што пальцы малога Юрася, сцiснутыя ў кулачкi, аж збялелi на суглобах. Убачыў жорсткi вялiкi рот Паўла. Ён i сам адчуваў, што ў яго перарывiста ўздымаюцца грудзi i гарачыя робяцца шчокi…
Раззлаваўся нарэшце Мiкола: "Хопiць iх шкадаваць, сыраядцаў. Пойдзем, браде Касьяне на неба, — Хай заб'е iх бог блiскавiцай". Адказаў Касьян чорнавалосы: "До, Мiкола, пароць гарачку. Хлопы лепшых паноў не варты, П'юць гарэлку, бярвеннi крадуць, На мяжы б'юцъ вiламi брата. Кожны заслужыў свайго пана. А калi паноў паб'еш маланкай — Хто тады нам храмы збудуе? Хто тады нам ладан запалiць? Здохнем з голаду, дурань, на небе".