Каласы, Цвірка Кастусь - читать онлайн

Каласы

Цвірка Кастусь

поэзия

1975 г.

5.00 + -

рейтинг книги

Шрифт:

Кастусь Цвірка

Каласы

Вершы

Я з той краіны...

Я з той краіны... Я з той краіны, дзе рвуцца з долу Тугія стрэлы хвой карабельных, Дзе, белагрудыя, над вадою Стаяць бярозы, як каралевы. Там пушчы — заблудзішся. Толькі па зорах. Па сцежках зубрыных знойдзеш дарогу. У рэках сонных, у цёплых азёрах Там ходзяць i сёння акунь ды стронга. Я з той краіны, дзе ўранні жанчыны Браць лён ідуць як адна, хаўрусам. Глядзі ды любуйся: воч золак сіні Ды рэчкай з-пад хуст — валасы бела-русыя. А хлопцы там — сокалы. Дзень у хлопцаў — На зрубах звонкіх, на дрогкіх машынах, А вечар — над ручкі вядуць да варотцаў Пявучых сябровак сваіх з вечарынак. Я з той краіны, што ў век беспрасветны Ясны прамень нарадзіла — Скарыну I песню для славы дала сусветнай Адаму Міцкевічу — роднаму сыну. З краіны, дзе Каліноўскага слова Лес віл ды кос на цара ўздымала, Дзе голасам чыстым у час суровы Зваў з цемры люд свой Янка Купала. Я з той краіны, што мужна сустрэла Браню прышэльца ў дні грозныя тыя, Што ўся — ад неба да неба — гарэла, Як свечка, тысячаю Хатыняў. Там месца нідзе не знаходзілі каты Ад куль партызанскіх i ад гранатаў, Былі ў партызанах там дрэвы i хаты, Была ў партызанах сама зямля там. Я з той краіны, што кранаў рукамі Узнесла з руін гарады, як вясёлкі, Што гуслямі новымі — правадамі Абвесіла ўсе бальшакі i прасёлкі. Разносяць

па свеце краіны той славу Асілкі-БелАЗы — шырокі канвеер! Краіны той голас высокі па праву Гучыць паміж роўных на ўсіх асамблеях! Я з той краіны, дзе ліпень купае Зару ўсю ноч у ставах птушыных I дзе стагоддзі агнёў купалля, Чырванакрылых, не патушылі, Дзе песню новую да небакраю Нясе маладосць па шляхах вясновых I плешча мора — вечна жывая, Мая беларуская звонкая мова!

* * * Mae землякі — людзі не гаваркія. Здаўна пра ix кажуць: на словы скупыя. Ды мне яны шмат пра сябе гавораць Сваімі жытамі, якім не ўстаіцца ніяк ля небасхілаў Асінава (каласоў шматгаловае веча!); Волатамі-стагамі, што да вясны наваколле духмяняць (сабралі ў ix косы ўвесь луг казяльцовы!): Слуцкімі бэрамі срэбралістымі, дзе сонца збірае мёд у пладоў яснабокіх скарбонкі; Дамамі з узорнымі ліштвамі, дзе, вылецеўшы з-пад разца гаспадара, паселі навечна — дзюба да дзюбы — галубоў неразлучныя пары. Расказваюць мне землякі пра сябе красамоўна Вяргінямі ды півонямі, што ўсё лета гараць пад вакном на высокіх сцяблінах (што паходні!); Ахапкамі маю, якім харошаць на свята ганкі i вуліцы (пахне ўся вёска тады бярозкамі ды аерам). Пра сябе землякі мне вельмі шмат гавораць Нават тады, як маўчаць, Ідучы, прыгорбіўшы плечы, За труною свайго вяскоўца, З якім увесь век аралі i сеялі, Гулялі ўлазіны i вяселлі, Спявалі i плакалі...

Маім землякам Пеў ранак. Ліп прывулічных сям'я Паціху ліст пад ногі церушыла. Птах пакідаў гняздо. Быў гэтым птахам я. Пара, пара: цягнулі ў вырай крылы! Былі са мной усе мае гады, Якія тут, па ржэўніку ды стружках, Прабеглі па чарзе i назаўжды Застылі ў сцежках, нібы ў кінастужках. Крані — i загайдаюцца ў двары Арэлі ў памяці, як на экране, Ад нашых пятак жарабкі з гары Рвануцца — не ўтрымаеш на аркане... Ды не пра гэта думалася мне. Калі далей ад нашай хаты крочыў, Усё выразней чуў я на спіне Задуманыя мацерыны вочы. . . . . . . . . . . . Згарала ноч на свеце без пары, І сон дашчэнту кулямёты рвалі. Віселі скрозь пажараў ліхтары, I кулі калыханкі нам спявалі. Мы ў вёсачцы — балотным астраўку,— Нібы зайцы загнаныя, сядзелі. Між іскраў, сполахаў, між гэтых куль Жылі пад зорамі адной надзеяй. Ішла вясна тым часам з балатоў, Усё да зерня вымеўшы з каморкі. Было ж у маці — нашых пяць ратоў, Якім так абяцанкі ўсе агорклі! Адна ў пас мара шчырая была: Знайсці б дзе хлеба чэрствага — хоць трошкі. Малыя пальчыкі з пазоў стала Даўно павыкалуплівалі крошкі. На ўслоне дзежка, што карміла нас, Даўно ўжо закарэла, нібы камень, І мы дарэмна — у каторы раз! — Глядзелі ў печ галоднымі вачамі. Усё немец выбраў — яйка, млека, шпэк, Усё выграб прагавітай пяцярнёю. Як у сваё, ён лазіў у засек, Пакінуўшы нам сцены з парахнёю. За тое, што усё ж вясной крутой Мы не папухлі, дзякуй табе, шчаўе! Уратавала нас ты з «пышкай» той, Што ў полі мы знаходзілі, як шчасце! I вось (якраз у шчаўі мы былі) Данёс «ура!» нам вецер да балотца. О як мы беглі — па раллі, галлі — Да зорачкі, што ззяла на пілотцы! Мы аж не верылі, што ўжо i след Прастыў той немчуры i што шырока Перад вачамі расхінула свет Маленечкая зорачка навокал. А скрозь яшчэ гарэнілі дымы, На печышчах садзіліся вароны. І доўга выздараўлівалі мы Ад той вайны — жахлівейшай хваробы. Хоць зарабляла маці працадні, Хоць на жніве да вечара пацела. Ды толькі замест хлеба дзень пры дні Нам палачкі насіла на паперы. Мы тыя палачкі і так, і сяк Круцілі i, хоць ад бясхлеб'я млелі, Ды што не прыдумлялі, аніяк Ix, выбачайце, есці ўсё ж не ўмелі. Шукалі мы па ржышчы каласка, Альбо, сабраўшы малачаю горку, Зноў — кожны дзень — чакалі малака Ад цёлкі, што падбрыквала ў падворку. Зноў суцяшала маці нас дарма I ўсё, што здабывала дзе знячэўку, Заўжды нам аддавала, а сама Хадзіла так — аж высахла ўся ў шчэпку. I вось у хмарах заяснела сінь, Ад дум не спала маці: ёй у горы Нарэшце помач будзе — большы сын Сягоння едзе па навуку ў горад. . . . . . . . . . . З пафарбаванай торбай за спіной, У новых зрэбных портках пакачаных Ішоў я нашай вулкай травяной Ад гэтых нізкіх хат у свет нязнаны. Глядзелі ўслед мне стрэхі i платы, Глядзелі моўчкі нашай хаты вокны (Як сёння, бачу там я збан пусты), Глядзелі, як самой надзеі вочы. Шаптаў я клятву шчырую сабе Надзею маткі спраўдзіць i прывезці Ёй са стыпендыі які рубель — Хоць раз як след сястрычкам бы пад'есці. Я кляўся й вам аддзячыць, землякі, За вашу — хай зусім скупую — помач, За тое, што заўсёды ў час цяжкі Былі вы — ca сваёй спагадай — побач. Асіраціла многіх нас вайна. Я помню твар суседскае дзяўчынкі, Што нават быў блядней ад палатна, I ручкі яе — нібы чарацінкі... . . . . . . . . . . Прамчала ў зоры чарада гадоў, Знайшоў я хлеб, займеў імя паэта, Ды толькі мой, з маленства ўзяты, доўг Застаўся неаплочаным дагэтуль. Ён сёння нават большы, як калі. Усім, што ёсць, i ўсім, што яшчэ будзе, Я абавязан маці i зямлі I вам, вяскоўцы,— вечнай працы людзі. Нібы з зямлі, вы ў гэты свет ішлі, I — у сваёй глушэчы — толькі й зналі, Што рвалі пні, уходжвалі палі, Аралі, сеялі, палолі, жалі. Не бачылі вы й свету прад сабой: Еў пот вам вочы, пёк сляпень ахвоча, Ды ў поле зноў ішлі — з кляцьбой, з мальбой — Ад веку ў век, ад ночы i да ночы. Вас, ціхіх, вас, даверлівых, сляпых, Заўсёды толькі ёрмы i чакалі, Шмат ездзіў хто па вас — цярпі, цярпі! — I ўсюды пасвіў вас бізун вякамі. Вы моўчкі неслі сваю скаргу ў дол — Мой край, ты быў, як камень, безгалосы. Скрыпелі толькі сохі навакол, Званілі толькі ў балацінах косы. Ступіў цяпер век іншы да сяла — Даўно струхнелі сохі, i прасторы Ад краю i да краю заняла Сягоння песня новая — маторы. Ёсць хлеб у вас — яго вам даў не бог! Ды жывяце вы ўжо не толькі хлебам. Вам трэба песня, шырыня дарог Ды вольнае, без бамбавозаў неба... Да вас, ледзь хвіля вольная, бягуць Мае сцяжыны — жытам, верасамі. Як хораша ізноў тут сэрцам чуць Мне вашу мову — простую, як самі. Прысяду каля цётак i дзядзькоў — Пальецца рэчкай вольнаю гаворка. Усё, што на душы ў землякоў, Вазьму да сэрца — горка ці не горка. I тое, што ў Падзерах паплавы Ўзараны «Сельгастэхнікай» не ўзорна, I што ад хіміі, замест травы, Пчол гіне цьма — «унь ля вуллёў аж чорна», Я слова кожнае злавіць спяшу, Каб знаць, вяскоўцы, клопат ваш i жыцце. Той клопат — ён i мой, i я прашу: Кажыце мне пра ўсё, як ёсць, кажыце. Запомню ўсё, нічога не міну: Праслаўлю дзень наш — сонечную птушку, A раўнадушша, подласць i ману Вазьму я на пяро, нібы на мушку. Для праўды чыстай, што без пазалот, Я адчыню ў радках шырока дзверы. Адно мне трэба: думак вашых лёт Адбіць, як ёсць, вяскоўцы, на паперы. Любое мае слова, кожны зык — Усё ад вас i ў вашу абарону. Я — гэта ваша мова, ваш язык, Нягучны хай, ды верны вам да скону.

Першы крык Ay, айкумена!* Каметай рассек я сцяну нематы. Ад бабчыных пальцаў вось гэтых i да нябёс яснаты — ярасны крык. Гэта — продкаў спрасованыя галасы. Ау, айкумена! Глотка мая перапоўнена («Сын!»). За вокнамі — ходзяць вёдры... Рыпяць па сяле жураўлі... I дзядзька ў белай кашулі (ён вёз паўз платы канюшыну з Альхоўкі) каня ля вакна прыпыніў... Я - з самага ціхага краю (замарудзілі й рэкі там бег). Ау, айкумена! Гукаю галасамі радзімы табе! * Айкумена - населеная частка зямлі.

* * * За Стоўбцамі, дзе, як паданне, ноч, Каціў мне Неман серабро да ног. У яснай, як пяць пальцаў, глыбіні Тапіў ён, не хаваючы ані, Змяю, Пегаса, Рыб, Вялікі Воз I пастуха двурогага нябёс. Якая прыгажосць! Ды ў дзіўнай той цішы Чагосьці не хапала ўсё ж душы... Раптоўна збоку, там, дзе белы плёс,— Як нож у ноч, застылай хвалі ўсплёск! Ды гэта ж, ледзь ні побач, паўз кусты Ішлі, гнучыся у дугу, плыты — Па Млечным Шляху, па маладзіку, Па неба скінутага цаліку! Агонь пабліскваў па плытах. Пры ім Стаяў хлапец з цыгаркаю i пхаў У бераг жэрдкай; дзядзька на спіне Ляжаў i хроп — між зор відаць быў нос! І сэрца тут мае, якое штось гняло, Устрапянулася у момант, ажыло. Я зразумеў, прырэчных плёсаў госць: Найлепшы той пейзаж, дзе людзі ёсць!

Даяркі Пад восеньскім сонцам няяркім, Чакаючы пастухоў, Усмешлівыя даяркі Пляткараць пра жаніхоў. Ці ж дома ўседзець дзяўчатам — Стаяць пад вецярком. Як малако, халаты I шчокі — кроў з малаком! Даяркам — мілым, прывабным, Не трэба чужога святла: Усе, што патрэбна, фарбы Ім шчодра прырода дала. Не раз тут страчалі, бывала, Пеўневы галасы. Iм губы зара фарбавала, Што ззяла ў кроплях расы. Бялілі ім шыі міла Крыніцы — летам, зімой. А валасы залаціла Дзяўчатам сонца само.

* * * Народ мой — высокае дрэва шматлістае, якое ўсё весялей на Планеце гамоніць, пускаючы новыя парасткі i галіны. Карэнні гэтага дрэва — гісторыя...

Балада пра Хатынь Была на Зямлі (у Лагойскім раёне, на Беларусі) веска сасновых хат — Хатынь. Там гуляла ў вокнах сінь, на сонцы грэліся гладышы i слоікі, якіх уздзявалі на тын. Там поле вясною аралі, жытам i лёнам зямлю засявалі, Там песні свае (такіх нідзе не пачуеш!) на купалле i на дажынкі спявалі. Там маці, выцягваючы з вузялка скупыя рублі, дачушцы панчошкі купляла, А як гуляць маладу пускала, выходзіла за вароты, рог хусткі кусала. Праводзіў хлопец дзяўчынку да гэтай вось брамкі; даверліва рукі свае міламу аддавала — I ад вакна адыходзіла маці, усю ноч вачэй не змыкала... Аднойчы прыйшлі сюды людзі ў зялёных фрэнчах З арыйскімі сваімі ідэямі, З кулямётамі i запалкамі. Вочы былі ў ix з халоднага лёду, сэрцы — з каменю. Кажуць, тады далека з дымам ляцеў людскі развітальны крык. Была на Зямлі (у Лагойскім раёне, на Беларусі) веска сасновых хат — Хатынь. Сёння на месцы Хатыні — пустыня. Хто галаву не схіліць, пачуўшы пра гэта: На цэлую вёску людзей асірацела планета! Сталі попелам сівым i вочы, i рукі, i ўсмешкі; Навек загінула (і ніколі ўжо не ўваскрэсне!) людская душа — песні... Нядаўна — у памяць пра вёску Хатынь, у памяць пра іншыя ўсе Хатыні — Павесілі архітэктары на яе папялішчы званы. Падзьме вецер, які варот i аканіц шукае, I — звоняць яны. Звоняць званы. Звоняць званы. Ці чуеш ты, шар зямны, Хатыні тваёй званы?

Хадыка

A між бароў, сярод імшары дзікай,

Дасюль вядзецца пасека лясная.

Багата дзіў аб ёй апавядаюць

I называюць гэтак жа—Хадыка.

Ул, Сыракомля, 1847 Вёска Хадыка (Нова-Цярушкаўскі сельсавет Салігорскага раёна), якая ўзнікла на месцы легендарнага ўрочы- шча, у час вайны была разам з людзь- мі спалена нямецка-фашысцкімі захоп- нікамі. Дубы ды сосны. Хвошч ды вязель. Жывіцы выстаялай хмель. Я думаў: стрэне, даўгавязы, Над звонкай студняй журавель. Я думаў: сопочную казку Раскажуць ліштвы, a ў акне Адчыніць вейкі — калі ласка — Блакіт нябесны ў сэрца мне. Я думаў: ля прысад рабінавых, На вуліцы, дзе мурава, Акружыць стайкай вераб'інай Мяне вясковая дзятва... Дарэмна: у вянку яловым — Вуглі ды некалькі цаглін. Дыміць па печышчах вясковых Расліна горкая — палын. Той чорны дзень — як цень далёкі, Ды ўсё запомніў гэты кут. Па сёння — ледзь ступі — сарокі Спалохана стракочуць тут.

Песня партызана Ты думаў, фашыст, што кінуўшы голае цела маё Ў лёд сцен, Ты ўсё ў мяне адабраў: кашулю, якая ад смерці халоднай ратуе; край мой, што буслам клякоча над галінастай вярбою; мову маю беларускую, што з веку крыніцай у хатах цурчыць, не сціхаючы; волю, што крылы дае для самых высокіх палётаў. Ды ты пралічыўся: забыў ты пра песню, якая ў сэрцы маім засталася. І гэтая песня вярнула мне ўсё: кашулю, якая ад смерці халоднай ратуе; край мой, што буслам клякоча над галінастай вярбою; мову маю беларускую, што з веку крыніцай у хатах цурчыць, не сціхаючы; волю, што крылы дае для самых высокіх палётаў!

* * * Як анямеўшы, стаялі тады мы Пад талеркамі радыё... Гараць гарады... Градам Білі словы па нас. Як жа так дапусцілі? Дзе мы былі дагэтуль? Гарбелі спіны, урасталі ў плечы берэты. Так, мы былі ў сябе (о, як мы забывалі на свет, што рассцілаўся за вокнамі ў мачтах i кветках), Так, мы былі ў сябе — у сваіх кватэрах-клетках, у цэхах-клетках, Так, у сябе— у сваіх рэбраў клетках... I вось— па галаве, як прутам жалезным: Вайна!.. Не спіце ж, не спіце, не спіце цяпер — на галовы, на рукі, на вочы, на дзіцячую даверлівасць душ — Бомбавы душ! Бомбавы душ! Маўклівыя, мы адзявалі бушлаты, Плугі свае i станкі пакідалі, на плечы ўскідвалі аўтаматы. Ішлі — заладзіць-забіць пралом (ад Чорнага да Балтыйскага мора ў граніцы i ў сэрцах пралом, праз які ляцелі агонь, жалеза i смерць). Чатыры гады (без аднаго месяца) мы заладжвалі гэты пралом. Не бярвеннямі, не жалезам, не бетонам, не гравіем, не цэглаю, не зямлёй — Самімі сабой! Самімі сабой!.. 2О мільёнаў (гэта ўсяго па статыстыцы) Легла, як скалаў, нас, Каб заладзіць Гэты пралом.

1 2 3 4 5 6

Комментарии: