Падзенне (на белорусском языке)
Шрифт:
I ўсё ж жыць далей ён болей не мог. Я ведаю, шаноўны, што гэта такое. Быў час, калi ў мяне, здаецца, не ставала ўжо сiлы, каб пражыць хаця б яшчэ адзiн мiг. Так, у гэтым свеце можна рабiць усё - ваяваць i строiць з сябе закаханага, катаваць блiзкiх i друкаваць ва ўсiх газетах свае фатаграфii цi што зусiм лёгка - бэсцiць суседа, седзячы за вязаннем. Але бываюць хвiлiны, калi жыць, проста жыць далей, патрабуе нечалавечага намагання. А ён не быў звышчалавекам, можаце мне паверыць. У сваёй перадсмяротнай агонii ён сам закрычаў пра гэта, i таму я люблю яго, мiлы дружа, люблю, бо ён памёр, не ведаючы, за што. Бяда ў тым, што ён пакiнуў нас зусiм адных - каб мы жылi далей, жылi, што б там нi здарылася, нават калi будзем вымушаны тулiцца ў каменных мяхах, нават калi таксама зведаем тое, што ведаў ён. Зразумела, што многiя хацелi аблегчыць сабе жыццё за кошт яго смерцi. Нарэшце, гэта была генiяльная думка - сказаць нам: "Што зробiш, вы сапраўды не зусiм бездакорныя, гэта факт. Дык навошта корпацца ў дробязях? Пакончым з усiм адразу - на крыжы!" Але вельмi многiя цяпер лезуць на крыж толькi дзеля таго, каб iх было бачна здалёк, нават калi дзеля гэтага iм даводзiцца крыху пацiснуць таго, хто там ужо даўно ўкрыжаваны. Вельмi многiя замяняюць цяпер паняцце велiкадушнасцi паняццем лiтасцi. О, як несправядлiва з iм абышлiся! О, як несправядлiва! Адна думка пра гэта кроiць мне сэрца...
Вось ужо гэта старая звычка - зноў пачынаю абараняць! Вы ўжо прабачце, калi ласка. Я спадзяюся, вы разумееце, што ў мяне ёсць на гэта свае прычыны. Дарэчы, ведаеце, непадалёку адсюль ёсць музей, якi называецца "Гасподзь наш збавiцель - на гары". Даўней тутэйшыя хрысцiяне рабiлi свае катакомбы на самых паддашках. Што зробiш, сутарэннi тут залiвала вадой. Але сёння, можаце быць спакойны, iх Бог ужо не на гары i не ў сутарэннi. У сваiх патаемных думках яны перанеслi яго ў суд, пасадзiлi ў трыбунальскiя крэслы i цяпер б'юць i судзяць - менавiта судзяць!
– ад яго iмя. А ён так лагодна казаў грэшнiцы: "Iдзi з мiрам, я таксама не асуджаю цябе". Ну дык што? У iх гэта не мае значэння, яны - судзяць, яны нiкому не даруюць грахоў. Ага, папаўся? На, вось табе, вось - у iмя бога! Якога бога? Мiлы дружа, ды ён зусiм не патрабаваў гэтага. Ён хацеў, каб яго любiлi, не болей. Праўда, цяпер яшчэ, напэўна, ёсць людзi, якiя любяць яго. Але колькi iх? На пальцах пералiчыць! Зрэшты, ён гэта прадбачыў - у яго ставала пачуцця гумару. Вы ж памятаеце Пятра, гэтага баязлiўца, - ён жа адмовiўся ад яго: "Я не ведаю гэтага чалавека... Я не разумею, пра што ты кажаш... i г. д." Ну, вядома, тут ён ужо перабiраў! А што той сказаў, памятаеце? Якая выдатная гульня слоў: "На гэтым каменi* ўзвяду я сваю царкву".
* Пётр па-грэчаску - камень.
Большай iронii, бадай, прыдумаць ужо немагчыма. Але ж яны i тут трыумфуюць: "Вось бачыце, ён жа гэта сказаў". Ну што ж, праўда, ён гэта сказаў, i ён выдатна разумеў, пра што кажа. А потым знiк назаўжды, пакiнуўшы iх судзiць i караць з прабачэннем на вуснах i бязлiтасным прысудам у сэрцы.
Але хто асмелiцца сказаць, што мiласэрнасцi больш няма? Што вы, крый божа, мы толькi пра яе i гаворым. Проста цяпер нiкога ўжо не апраўдваюць. Бязвiннасць памерла, i па ўсiм свеце адразу распладзiлiся суддзi, ажно кiшаць: тут i суддзi Хрыста, i суддзi Антыхрыста - на любы капыл. Зрэшты, усе яны аднолькавыя, бо ўсе пагаджаюцца на тым самым - на каменных мяхах. I нельга валiць усё толькi на хрысцiян. Iншыя таксама добрыя цацы. Ведаеце што зрабiлi тут з домiка, у якiм жыў Дэкарт? Вар'ятню! Сапраўды, мiлы дружа, усе нiбы ашалелi i толькi i ведаюць, што цкуюць адзiн аднаго. Натуральна, што i мы з вамi вымушаны рабiць тое самае. Вы, напэўна, заўважылi, што я нiчому не даю лiтасцi? I я ўпэўнены, што вы таксама не лепшай думкi пра ўсё гэта. Ну, а калi ўжо ўсе мы зрабiлiся суддзямi, дык, значыць, усе мы адзiн перад адным вiнаватыя. Мы ўсе, кожны на свой мярзотны манер, - падобныя да Хрыста, i ўсiх нас, аднаго за адным, распiнаюць на крыжы, хоць мы так i не ведаем, за што. Можа, так бы яно заўсёды i было, каб не я, Жан-Батыст Кляманс! Я знайшоў адзiную раду, адзiнае выйсце - карацей кажучы, адзiную i бясспрэчную iсцiну...
Але не бойцеся, мiлы дружа, я змаўкаю. I дарэчы, нам пара ўжо развiтацца, мы каля майго дома. Ды вы не здзiўляйцеся, на самоце, ды яшчэ пры такой вечнай стоме любы можа палiчыць сябе за прарока. Вось я i палiчыў. Ну а што, чым не прарок у пустынi - сярод гэтых туманаў, камення i заброснелых вод? Iлля без месii, марны прарок нiкчэмнай эпохi, атручаны трункамi i лiхаманкай, стаю, прытулены спiнаю да абточаных цвiллю дзвярэй з уткнутым у хмурнае неба пальцам, i сыплю праклёны на галовы людзей, што не ведаюць закону i не хочуць прымаць нiякага прысуду. А людзi, мiлы дружа, людзi сапраўды - арганiчна яго не прымаюць, вось у чым праблема. Прысуду не баiцца толькi той, хто пагаджаецца з законам, бо тады ён верыць у жыццё, да якога яго асуджаюць. А калi такога закону няма, любы прысуд - беззаконны, i пачуць яго - сама страшная пакута. На жаль, у такiх пакутах мы i жывём. Парваўшы свае прыродныя путы, суддзi нiбыта сарвалiся з ланцуга i кусаюць, кусаюць усiх, налева i направа. Як уратавацца? Адзiнае выйсце - кусаць хутчэй, чым яны. I вось пачынаецца вялiкая валтузня. Прарокi, збавiцелi лезуць з усiх бакоў, i кожны спяшаецца: хутчэй бы працiснуць свой - сама лепшы!
– закон, хутчэй бы наладзiць сама бездакорны грамадскi лад - толькi б паспець, пакуль зямля яшчэ не збязлюдзела. Але, на шчасце, прыйшоў я! Я - канец i пачатак усяму, я - той, хто абвяшчае закон! Бо я - суддзя-пакаяльнiк.
Вось так. А пра тое, з чаго складаецца гэта прыемная прафесiя, я раскажу заўтра. Паслязаўтра вы ад'язджаеце? Што ж, трэба спяшацца. Прыходзьце да мяне, добра? Пазвонiце тры разы. А куды вы едзеце? Назад, у Парыж? Парыж... Прыгожы горад, i такi далёкi. Але я не забыў. Я часта прыгадваю парыжскае сутонне, прыкладна такой вось самай парой. Спускаецца вечар, сухi i хрусткi, стрэхi захiнаюцца сiняй смугой, горад глуха бурчыць, i здаецца, што Сена паскарае свой бег. Я любiў у гэты час бадзяцца па вулiцах. Цяпер там ходзяць другiя, я ведаю! Яны робяць выгляд, нiбыта спяшаюцца, хто да стомленай жонкi, хто ў сваю непрытульную хату... Ах, мiлы дружа, цi ж вы ўяўляеце, што такое самотнiк на вулiцах вялiкага горада?..
Мне вельмi няёмка, што я вымушаны прымаць вас у ложку. Але не хвалюйцеся, нiчога сур'ёзнага, так - крыху трасе. Галоўнае - ёсць ядлаўцоўка, бо яна лепей за ўсякiя лекi. А да прыступаў я прывык. Малярыя, ведаеце. Я падхапiў яе яшчэ тады, як быў папам. Праўда-праўда! Калi я i жартую, дык толькi напалову. Я знаю, што вы падумалi: "Хто яго разбярэ, дзе ў яго праўда, а дзе выдумка". Што ж, вы маеце рацыю. Я i сам часам... А ведаеце, адзiн мой знаёмы падзяляў усiх людзей на тры катэгорыi: тых, хто гатовы нiчога не таiць, абы толькi не хлусiць; тых, хто часам гатовы схлусiць, каб што-небудзь стаiць; i, нарэшце, тых, хто любiць i хлусiць, i мець сакрэты адначасова. Мяркуйце самi, пад якую катэгорыю я падыходжу лепш.
Зрэшты, гэта не мае нiякага значэння. Бо хлусня так цi iначай заўсёды прыводзiць да праўды. Хiба ўсе мае гiсторыi, праўдзiвыя яны цi хлуслiвыя, не вядуць да аднаго? Хiба не маюць усе яны аднолькавага сэнсу? Дык якая рознiца, праўдзiвыя яны цi хлуслiвыя, калi i ў тым, i ў другiм выпадку яны аднолькава сведчаць пра тое, кiм я быў i кiм зрабiўся цяпер. Часам хлуса зразумець лягчэй, чым таго, хто гаворыць праўду. Праўда, як i святло, асляпляе. А хлусня - наадварот, хлусня - гэта прыемны прыцемак, якi выразна адцяняе кожную рэч. Зрэшты, можаце ўспрымаць гэта, як вам хочацца, але ў канцэнтрацыйным лагеры мяне сапраўды выбралi папам.
Ды вы сядайце, калi ласка. Ах, вы хочаце агледзець пакой. Ды тут няма на што глядзець - пуста, хоць, праўда, i чыста. Як на карцiнах Вэрмеера, толькi без мэблi i без рондаляў. I без кнiг - я ўжо даўно нiчога не чытаю. А раней хата ў мяне проста ламалася ад кнiг, хоць я iх чытаў толькi напалову. Агiдная звычка, ведаеце, - такая самая, як i звычка з'ядаць гусiную пячонку, а ўсё астатняе выкiдаць. Зрэшты, цяпер я люблю толькi споведзi, а аўтары споведзяў больш за ўсё не любяць якраз спавядацца. Яны толькi i дбаюць пра тое, каб, крый божа, не прагаварыцца. А калi пераходзяць да так званых прызнанняў, тут трэба быць асаблiва пiльным: зараз падсунуць нарумянены труп. Можаце мне паверыць, бо я ў такiх штучках сабаку з'еў. I менавiта таму - нiчога цяпер не чытаю. Нiякiх кнiг! I нiякiх лiшнiх рэчаў наогул - толькi сама неабходнае. Усё павiнна быць чыста i гладка, як у труне. Дарэчы, ложкi ў Галандыi такiя мулкiя, а прасцiрадлы на iх такiя беззаганна чыстыя, што, калi памiраеш, дамавiна i саван ужо не патрэбны.
Як бачу, вам рупiць хутчэй пачуць гiсторыю пра маё ўзвядзенне на папскi прастол? Але, далiбог, гiсторыя вельмi банальная. Не ведаю толькi, цi хопiць сiлы яе расказаць. Зрэшты, гарачка, здаецца, спадае. Гэта было вельмi даўно. Лёс закiнуў мяне тады ў Афрыку, дзе, дзякуючы намаганням пана Ромеля, гарэла вайна. Можаце не хвалявацца, я не меў да яе нiякага дачынення. З мяне досыць было Эўропы. Праўда, у свой час я быў мабiлiзаваны, але нюхнуць пораху мне так i не давялося. I ў пэўным сэнсе, я нават шкадую пра гэта. Хто ведае, можа быць, жыццё ў мяне тады склалася б iначай? Але на фронце я французскай армii не спатрэбiўся. Яна запрасiла мяне адно прыняць удзел у адступленнi. I такiм чынам я зноў убачыў Парыж, а разам з iм i немцаў. Мяне вельмi спакушала думка ўступiць у Супрацiўленне. Пра яго пачыналi гаварыць якраз у той момант, калi я заўважыў у сабе патрыёта. Вы ўсмiхаецеся? Дарэмна. Я зрабiў гэтае адкрыццё на станцыi метро ў Шатле. Нейкi сабака заблудзiў там у лабiрынце падземных пераходаў. Вялiкi такi, ведаеце, сабака, з жорсткай поўсцю i адным падраным вухам. Ён шнарыў паўсюль сваiмi цiкаўнымi вачыма, падскокваў да мiнакоў, нюхаў iм лыткi. А я, трэба прызнацца, люблю сабак, люблю даўняй i вернай любоўю. Я люблю iх за тое, што яны заўсёды ўмеюць дараваць. Вось i тады я паклiкаў гэтага бедалагу. Спачатку ён завагаўся, але потым, вiдаць, адчуў да мяне давер i вясёла пабег наперадзе, лiслiва вiляючы хвастом. У гэтую хвiлiну мяне абагнаў малады нямецкi салдат. Параўняўшыся з сабакам, ён палашчыў яго па галаве, i той адразу, без нiякага вагання i з такой самай сiмпатыяй пабег за чужынцам. Хутка яны знiклi ў натоўпе. Пасля таго, што здарылася, мяне апанавала такая нянавiсць да гэтага нямецкага салдата, што сумнявацца ў яе патрыятычнасцi я болей не мог. Няхай бы сабака пабег за нейкiм цывiльным французам, дык я на гэта, можа, i не звярнуў бы ўвагi. Але ж ён пабег за немцам, i калi я ўяўляў, што гэты сiмпатычны гарэза зробiцца любiмцам якогась нямецкага палка, мяне ажно трэсла ад гневу. Так што, самi бачыце, маё выпрабаванне на патрыятычнасць дало сама пераканаўчыя вынiкi.
I тады я вырашыў перабрацца ў Паўднёвую зону i знайсцi там больш падрабязныя звесткi пра Супрацiўленне. Аднак, калi мне гэта ўдалося i калi я ўсё прачуў, у мяне закралася нерашучасць. Задума стварыць падобнае мерапрыемства здавалася мне неразумнай. Гэта наогул была нейкая рамантычная мара. I галоўнае, жыццё ў падполлi не стасавалася з маiм тэмпераментам i маёю цягай да вольных вяршынь. Мне чамусьцi ўяўлялася, што мне загадаюць дзень i ноч сядзець у склепе i ўвесь час вязаць нейкую мудрагелiстую сетку, пакуль туды не прыйдуць злыднi, якiя распусцяць маё вязанне, перацягнуць мяне ў iншы склеп i будуць там катаваць да самай смерцi. Я захапляўся мужнасцю тых, хто мог пайсцi на такi падзямельны гераiзм, але наследаваць iх прыкладу быў няздольны.