Падзенне (на белорусском языке)
Шрифт:
А можа, гэта i добра, што мы нiчога не ўбачым? Бо iначай нам давялося б дужа пакутаваць праз абыякавасць нашых блiзкiх. "Ты мне за гэта заплацiш!" пагразiлася адна дзяўчына свайму бацьку, калi той забаранiў ёй пабрацца з нейкiм прылiзаным фацэтам. I налажыла на сябе рукi. Але бацька нiчога не заплацiў. Ён вельмi любiў рыбалiць са спiнiнгам. I праз тры днi зноў пайшоў да ракi - каб трошкi забыцца, як ён сказаў. Што ж, яго разлiк спраўдзiўся, ён сапраўды ўсё забыў. I, шчыра кажучы, варта было б здзiвiцца, каб здарылася iначай. Мы думаем, што, забiваючы сябе, мы гэтым караем сваю жонку. Не, мiлы дружа, наадварот - мы даём ёй поўную свабоду. I таму - лепш ужо нам гэтага не бачыць. Апроч таго, мы рызыкуем пачуць, чым яны тлумачаць такi наш учынак. Я ведаю, што б сказалi пра мяне: "Ён забiў сябе, таму што не мог вытрываць, калi..." Не, мiлы дружа, у людзей усё-ткi вельмi беднае ўяўленне. Яны заўсёды думаюць, што прычына ў самагубства - адна. Але ж у яго можа быць дзве прычыны! Такое ў галаву iм чамусьцi не прыходзiць. Дык навошта тады памiраць па сваёй волi? Навошта прыносiць сябе ў ахвяру той нерэальнай думцы, што пасля вашай смерцi пра вас будзе складзена менавiта такое ўяўленне, якога хочаце вы? Ды як толькi вы памраце, усе скарыстаюцца гэтым, каб надаць вашаму ўчынку сама бязглуздыя цi пошлыя матывы. I таму, мiлы дружа, вялiкiм пакутнiкам трэба выбiраць нешта адно: або каб пра iх смерць адразу забылi, або каб пачалi з яе кпiць, або каб выкарысталi з пэўным намерам. Але каб яе зразумелi - нiколi!
I потым, не будзем хавацца ад праўды, - я люблю жыццё, i ў гэтым мая галоўная слабасць. Я люблю яго настолькi, што нават не магу ўявiць, што адбываецца па-за яго межамi. У такой празе да жыцця ёсць, напэўна, нешта плебейскае, вы не лiчыце? Арыстакраты заўсёды ўмелi глядзець на сябе i сваё жыццё крыху збоку. Калi гэта было трэба - яны памiралi, iх хутчэй можна было паламаць, нiж сагнуць. А я - не, я гнуся, бо мне падабаецца жыць i так. Дарэчы, што, вы думаеце, сталася са мной пасля ўсяго, што я вам расказаў? Вы думаеце, я адчуў да сябе гiдлiвасць? Кiньце! Я адчуў гiдлiвасць да iншых. Безумоўна, я ведаў, у чым мае хiбы, i бедаваў над iмi. Але па-ранейшаму з пахвальнай упартасцю iх забываў. Затое я нiколi не забываўся асудзiць у душы iншых. Вас, напэўна, гэта шакiруе? Вы, напэўна, думаеце, што тут няма нiякай логiкi? Але праблема зусiм не ў тым, каб усё было лагiчна. Праблема ў тым, каб увiльнуць, выслiзнуць i галоўнае - сама галоўнае!
– унiкнуць прысуду. Я не кажу: унiкнуць пакарання. Бо пакаранне без прысуду знесцi не так ужо цяжка. У яго, дарэчы, даволi бяскрыўдная назва, якая гарантуе вашу бязвiннасць: няшчасце. Таму галоўнае - менавiта пазбегнуць прысуду, зрабiць усё, каб прыгавор нiколi не быў вынесены.
На жаль, зрабiць гэта не вельмi проста. Судзiць цяпер усе навучылiся гэтак жа добра, як i юрыць. З тою рознiцай, што, калi судзiш, за вынiкi можна не баяцца. Вы ў гэтым сумняваецеся? Тады паслухайце, пра што кажуць за столiкамi ў летнiх гатэлях, куды нашы шаноўныя суайчыннiкi прыязджаюць лячыцца ад нуды. Калi вам гэтага будзе мала, каб прыйсцi да пэўнай высновы, - пачытайце, што пiшуць нашы сучасныя маралiсты. Цi паназiрайце, што робiцца ў вашай сям'i, ужо гэта вас нечамусь навучыць. Дарагi дружа, не трэба даваць iм нiякай зачэпкi нас асудзiць, нават сама маленькай! Iначай яны раздзяруць нас на шматкi. Мы павiнны быць пiльныя, як дрэсiроўшчык. Уявiце сабе, што здарыцца, калi ён, перад тым як увайсцi ў клетку, на няшчасце парэжацца лязом? Вось дзе будзе слаўны банкет драпежнiкам! Я гэта сцямiў даўно - яшчэ тады, як у мяне ўзнiкла падазрэнне, што я не такi ўжо бездакорны. З той пары я да ўсiх стаўлюся з недаверам: раптам нехта заўважыць, што ў мяне ранка? Усё! Тут мне i капцы - зжаруць разам з трыбухамi.
Мае адносiны з людзьмi знешне заставалiся такiя ж, як i раней, але неўпрыкмет пачалi разладжвацца. Мае сябры не перамянiлiся. Яны i цяпер пры выпадку маглi пахвалiцца, што побач са мной iх агортвае пачуццё гармонii i трывалай надзейнасцi. Але сам я адчуваў толькi беспарадак i блытанiну ў сваёй душы; мне здавалася, што мяне абяззброiлi, выставiлi на суд перад публiкай. Людзi ўжо не былi для мяне той пачцiваю аўдыторыяй, да якой я даўно прызвычаiўся. Кола, цэнтрам якога я быў; распалася, i ўсе сталi ў адзiн рад як суддзi на судовым пасяджэннi. З той хвiлiны, калi я адчуў, што ўва мне таксама ёсць нешта падсуднае, я зразумеў, што ў другiх жыве неадольная прага судзiць. Як i раней, яны былi побач - але яны смяялiся. Мне пачало здавацца, што кожны глядзiць на мяне з прыхаванай усмешкай. I нарэшце я ўбiў сабе ў галаву, што ўсе толькi i думаюць, як бы падставiць мне нагу. I я сапраўды два цi тры разы спатыкаўся, уваходзячы ў людныя месцы, хоць гэтаму не было нiякай прычыны. А аднойчы нават упаў. Праўда, хутка я ўзяў сябе ў рукi i, як i належыць французу-картэзiянцу, прыпiсаў усе гэтыя здарэннi зразумелай кожнаму боскай волi, iначай кажучы - выпадку. Але недавер ува мне ўсё ж застаўся.
Цяпер, калi ў мяне абвастрылася ўвага, я без цяжкасцi пачаў прыкмячаць сваiх ворагаў. Спачатку - сярод таварышаў па службе, пасля - сярод свецкiх знаёмых. Некаторым я калiсьцi зрабiў паслугу, другiм мусiў бы зрабiць, але не зрабiў. Але ва ўсiм гэтым, увогуле, не было нiчога незвычайнага, i маё адкрыццё не вельмi мяне засмуцiла. Больш балюча i цяжка мне было дапусцiць, што ў мяне ёсць ворагi сярод тых, каго я амаль не ведаў цi не ведаў наогул. Раней, са сваёю звычайнай наiўнасцю, у якой вы маглi ўжо пераканацца, я меркаваў, што варта чалавеку пазнаёмiцца са мною блiжэй i ён адразу мяне палюбiць. Але ж не! Больш за ўсё ворагаў я сустракаў якраз сярод тых, хто ведаў мяне толькi па чутках i пра каго сам я нават не чуў. Безумоўна, яны падазравалi, што я жыву поўным жыццём, лунаю ў воблаках шчасця, - а такое не даруецца нiколi. Удачлiвы выгляд, асаблiва калi ў iм праглядвае саманадзейнасць, здольны раз'юшыць нават асла. У мяне ж жыццё было сапраўды настолькi ўдачлiвае i поўнае, што праз нястачу часу я мусiў адмаўляць многiм, хто набiваўся мне ў прыяцелi. Па гэтай самай прычыне я вельмi хутка iх забываў. Але ў людзей, якiя набiвалiся ў прыяцелi, жыццё было не такое поўнае, i ў iх заўсёды ставала часу, каб памятаць пра маю адмову.
Такiм чынам, ужо з аднаго гэтага прыкладу вiдаць, што жанчыны каштавалi мне дорага. Час, якi я iм прысвячаў, быў назаўжды страчаны для мужчын, i яны даравалi мне гэта вельмi рэдка. Як тут знайсцi раду? Шчасце i поспех даруюцца вам толькi тады, калi вы гатовы iмi шчыра падзялiцца. Але каб быць сапраўды шчаслiвым, немагчыма ўвесь час клапацiцца пра iншых. Выходзiць, выйсця няма. Або шчаслiвы i асуджаны - або бязгрэшны i няшчасны. Аднак у маiм выпадку ўсё было яшчэ болей несправядлiва: мяне судзiлi за даўно мiнулае шчасце. Я жыў у iлюзii, што памiж мной i людзьмi ёсць поўная згода, але на самай справе на мяне, усмешлiвага i няўважнага, з усiх бакоў сыпалiся стрэлы, папрокi, кпiны. I ў той дзень, калi я з трывогай ачуўся i да мяне вярнулася яснасць, усе раны адначасова адкрылiся на маiм целе, i я адразу страцiў былую моц. Увесь свет пачаў з мяне кпiць.
Такога не здолее вытрываць нiхто, апроч тых, хто не жыве (я маю на ўвазе мудрацоў). Адзiная абарона - злосць. I вось людзi спяшаюцца хутчэй асудзiць, каб не быць асуджанымi. А што вы хочаце? Думка пра сваю бязвiннасць - сама натуральная ў кожнага чалавека. Яна ўзнiкае ў яго iнстынктыўна, нiбы iдзе з самай глыбiнi ягонай iстоты. З гэтага пункту погляду ўсе мы падобныя да таго французiка, якi, трапiўшы ў Бухенвальд, упарта дамагаўся падаць скаргу на iмя пiсарчука, таксама з лiку вязняў, якi заносiў яго ў спiс зняволеных. Скаргу? Пiсарчук i яго таварышы пасмяялiся: "Дарэмна, галубе. Тут не скардзяцца". "Але, пане, зразумейце, - сказаў небарака-французiк, - у мяне асаблiвы выпадак. Справа ў тым, што я невiнаваты!"
Усе мы - асаблiвыя выпадкi. I ўсе мы да чагосьцi заклiкаем! Кожны хоча быць невiнаваты - любою цаной, нават калi дзеля гэтага спатрэбiцца абвiнавацiць усё чалавецтва i само неба. Вы мала пацешыце чалавека, калi пахвалiце яго за намаганнi, якiя зрабiлi яго такiм разумным або велiкадушным. Затое як ён узрадуецца, калi вы пачняце захапляцца яго прыроджанаю велiкадушнасцю! I наадварот, калi вы скажаце злачынцы, што яго правiннасць паходзiць зусiм не ад яго натуры i не ад яго характару, а тлумачыцца няшчасным збегам абставiн, ён будзе вам бясконца ўдзячны. I падчас абарончай прамовы нават выбера якраз гэты момант, каб заплакаць. Аднак нiякай заслугi ў тым, што ты сумленны або разумны ад нараджэння, - няма. Як i, безумоўна, нельга несцi большую адказнасць за тое, што ты - злачынца ад нараджэння, а не паводле абставiн. Але гэтыя нягоднiкi прагнуць лiтасцi, цi то - безадказнасцi, i ў сваё апраўданне гатовы кiваць то на сваю натуру, то на змякчальныя акалiчнасцi, нават калi гэтыя довады супярэчаць адзiн аднаму. Галоўнае лiчыцца невiнаватым, даказаць, што твая прыродная дабрачыннасць - бясспрэчная, а правiннасць - мiнучая i тлумачыцца незалежнымi ад цябе прычынамi. Я ўжо казаў: галоўнае - пазбегчы прысуду. А таму, што зрабiць гэта не вельмi проста, як i нялёгка прымусiць другiх захапляцца сваёю натурай i адначасова знаходзiць у ёй апраўданне, - усе iмкнуцца разбагацець. Чаму? Вы не задавалi сабе такога пытання? Каб быць болей магутным? Ну, гэта зразумела. Але галоўнае ў тым, што багацце не дазваляе, каб вас асудзiлi адразу, яно засцерагае вас ад натоўпу ў метро, хавае ў блiскучым i ўтульным лiмузiне, iзалюе ў раскошных дагледжаных парках, вагонах першага класу, каютах-люкс. Багацце, мiлы дружа, - гэта яшчэ не апраўданне, гэта толькi адтэрмiноўка, але i ёю не варта пагарджаць...
Галоўнае - не давайце веры сваiм сябрам, калi яны просяць вас быць з iмi шчырымi. Адзiнае, на што яны спадзяюцца, - што вы яшчэ больш умацуеце iх у добрай думцы пра самiх сябе i сваiм абяцаннем быць шчырым дасцё яшчэ адно пераканаўчае сведчанне гэтаму. Але скажыце, чаму гэта шчырасць павiнна быць неабходнай умовай сяброўства? Прагнасць да праўды любой цаной - гэта страсць, якая не ашчаджае нiкога i не спыняецца нi перад чым. Гэта - загана, няхай часам i зручная, але часцей за ўсё падобная на сама звычайны эгаiзм. Таму, калi вы раптам апынецеся ў такiм становiшчы, не губляйцеся: абяцайце быць шчырым i брашыце ўсё, што вам прыйдзе ў галаву. Гэтым вы толькi задаволiце патаемнае жаданне вашага сябра i яшчэ раз пацвердзiце сваю сяброўскую сiмпатыю.
Гэта - бясспрэчная iсцiна, мiлы дружа, i менавiта таму мы рэдка раскрываем душу перад тымi, хто лепшы за нас. Часцей за ўсё мы стараемся не бачыцца з iмi. I наадварот - мы гатовы паспавядацца перад кожным, хто падобны да нас i падзяляе нашыя слабасцi. Справа ў тым, што мы зусiм не хочам выправiцца i стаць лепшымi, iначай нам давялося б спачатку даведацца, што мы не такiя ўжо беззаганныя. Нам трэба другое, нам трэба, каб нас шкадавалi, каб нас падбадзёрылi, надалi ўпэўненасцi ў жыццi. Увогуле, усiм нам карцiць аднаго: змыць з сябе грэх i не зрабiць нiякага намагання, каб ад яго ачысцiцца. У нас не стае цынiзму, каб не звяртаць увагi на першае, але не стае i дабрачыннасцi, каб пакорна знесцi другое. Мы не маем нi магутнасцi лiха, нi сiлы дабра. Вы чыталi Дантэ? Праўда? Д'ябал! Значыць, вы памятаеце, што Дантэ дапускае iснаванне анёлаў, нейтральных у спрэчцы памiж Сатаною i Богам. Ён iх месцiць у Лiмбе, нечым накшталт сеняў да свайго Пекла. Дык вось, мiлы дружа, мы з вамi якраз у тых самых сенях.