Роднае карэнне
Шрифт:
Раптам з нейкім абурэннем звярнуўся да дзеда студэнт.
— Дзедку, родненькі, дык што ж гэта? Скажыце, y чым прычына? Што тут к чаму, як жа?..
— Што? Пра ваўкоў? Дык тут жа няма нічога дзіўнага. Я змалку ведаў гэту павадку ваўчыную. Бывала, пасеш каля лесу статак, — a раней лясы былі вялікія, дрымучыя, ваўкоў ды і ўсякага звера было без ліку, — выбегуць яны, зверуганы, здаецца, адразу ўсё б праглынулі, зжорлі, прорва іх вялікая. Выбегуць яны, і тут ад злой радасці, што напалі на паядуху, як сціснуць зяпу — разявіць не могуць: бегаюць каля жывёлы, мордамі яе толькі — таўхіль! — падтаўхіваюць,
— A цяпер? I цяпер таксама? — зацікавіўся дужа Архіп.
— I цяпер, мусіць, так, слава богу. Я табе толькі не казаў, пужаць цябе не хацеў, a ў мяне сякера на ўсякі выпадак схавана. Думаў: уцячы не ўцячом, a можа, яшчэ зяпы ім сутарга звядзець, a калі ўжо бог дапусціць, сякерай бараніцца буду. Аж яно па-мойму і здарылася.
— А-а… Вунь і што, — расчаравана троху, але ўсё ж з дзіваваннем працягнуў студэнт.
— A ты б што думаў? Я ж не чараўнік які… Хэ-хэ!
— Дзядуля! A вы ж даяце веры чараўніцтву?
— А-аё! Ахвота табе гаварыць пра тое, пра што не трэба… A хто ж яго ведае! Ці мала чаго кажуць. Братка мой! Усё адно адказу не даб'ешся. A думаць пачнеш — адно спакой згубіш.
— A божа! Дык няўжо ж так праз гэты, выбачайце, свінячы спакой калодаю гнілою жыццё пражыць і нічым не цікавіцца?
— Чаму? Я таго не кажу; пэўне, без цікавасці — што за чалавек? Але гэта… Мяне во дзівіць вучыцель Балазевіч, на ўсё адгадкі знайшоў хлапец. Бога няма, памрэш, згніеш, вось табе і ўсё… Ну ці не дурны! A здаецца, і дзяцюк нічога сабе, рахманы.
— Дык як жа, дзедку?
— Як? A так, што, колькі трэба, ведай, a y вялікае не залазь, a то каб шыю, бывае, не скруціць. I не думай, што яно такое простае… Што няма нічога…
— Вы, дзядуля, як былі маладзей, не казалі, мусіць, таго?
— A што — «маладзей»… Як быў я маладзей, ішоў я раз апоўначы каля могілак, a была там свежая магіла: надоечы пан войт памёр. Даўся ён, гэты войт, пры жыцці людзюхнам. Жорсткі чалавек быў, нікому не дараваў, няхай ужо свят ляжыць. I ўміраў доўга і страшна, памерці ніяк не мог, мучыўся дужа. Іду, значыцца, я сабе з качарэжкаю, адганяю думкі аб нябожчыку, a яны так і лезуць. Не гляджу туды, дзе гэта магіла, a нехта як падбівае: «Зірні, зірні, што тама?» Не ўцерпеў я, скасіў вочы: зірк! Аж на магілцы, над насыпам — белы як y тумане чалавек стаіць, быццам той на пана войта паходж, да яго ў падобі. Закалацілася ў мяне сэрца, ногі занямелі, валакуся як нежывы, дыхаць дайжа баюся. A тое дрыжыць-дрыжыць, трасецца, як во паветра, калі ў пагодны дзень сонечны; толькі яно белае, быццам папера. Не ведаю, як я ўжо да хаты давалокся, белых валасоў, праўда, заўтра знайшоў, хварэў ці мала, хадзіў як y воглуме.
Дзед памаўчаў. Студэнт прыціх, але запытаўся:
— Дык што?
— A што? Каб на другога — не ведаю, што было б. A я ўжо праз гадоў дваццаць ад пана Беляеўскага чуў, што траплялася гэткае бачыць і другім; гавораць іншыя наўчоныя, што, гэта, як пачынае чалавек y магіле ўжо тлець, дык з яго праз землю наверх выходзіць нешта, — забыўся названне, не наскае слова, — і збіраецца ў кучу такую ж,
— Фосфар, хіба… Ведаю.
— A можа, й так, забыўся, наймення не помню.
— А-а… — працягнуў студэнт y задумленні.
— Можа, калі-небудзь і аба ўсём, што каля нас незразумелага, даведаюцца людзі. Бог ведае.
Дзед замоўк. Коні весялей пабеглі, бо лес далёка астаўся цёмнай грамадай адзадзе, a дзесьці справа, дужа далёка, галасіла машына. A вакзал быў недалёчка.
— Адно астанецца людзям навекі святою загадкаю — гэта тварэц наш найвышні. Каб не было дано людзям гэтай загадкі, не было б чалавецкага жыцця… Прапалі б людзі.
«Іш, які дзед, — памысліў Архіп, — не дарма ж назбіраў поўную багаўню богамаленных кніжак, не дарма ж і ў базыльянцаў некалі вучыўся ў Мсціслаўлі».
A дзед y гэты час маўчаў, думаючы важную думу. Абразы мінулага луналі прад памаладзеўшым старыком. Ён, падумаўшы, загаманіў:
— Дык вось, Архіп, любы ты мой! Бачу я, крэпка ў табе роднае карэнне наша. A мне, старому, уміраць трэба. Едзеш ты ў свет далёкі. Смерць мая з-за кургана ўжо смяецца: мо і не пабачымся болей, дык вось, будзь ласкаў, звярні ты ўвагу на маю старыкоўскую гутарку. Першае, што скажу я табе, гэта — чытай, галубец, y кніжках і ў разумных людзей пытайся, як жылі даўней нашы тутэйшыя людзі… Споўніш гэты загад — y жыцці не ашукаешся, будзеш ведаць, што рабіць трэба. I ніякая, братка, чартаўня, ніякія думы чорныя не змогуць цябе. A другое: часцей y роднае гняздзечка залятай, дык не будзе яно здавацца табе страшным, і не пабяжыш ты, спужаўшыся, уцякаць ад яго, калі, часам, пачуеш ад каго дурнога або цёмнага і скрыўджанага нараканні няправедныя, нахабшчыну на справу і працу тваю. A яшчэ дадам: не забывай ты ў горадзе, дайжа ў добрай таварыскай бяседзе за салодкімі напіткамі ды смачнымі дарагімі стравамі, не забывайся ты запытаць y сябе: «А можа, цяпер y каго скарынкі хлеба няма?» I ведай тады, што адным енкам ды стагнаннем бядзе людской не паможаш… Помні, што каб другога вызваляць, трэба самому крэпкім быць, на сілы не ўпадаць, a то і самаго затопчуць… Толькі ты не гневайся, што я табе наказы раблю…
— Што вы, дзядуля! Мне так люба, лягчэй мне.
— A чартаўня… Можа, яна і не такая незразумелая, як нам здаецца… Унукі нашы больш за нас ведаць будуць.
— A ўсё ж крыўдна, дзядуля, што людзі сляпыя такія.
— Гэта ў пары такой цяпер ты! A шчэ горш тое — рос ты змалку сярод нас, цёмных, y лесе, дзе яшчэ мой дзед маліўся каля асінавага пня богу Дуплінскаму-Ільінскаму. Вось яно і гаворыць y табе. Нічога, прывыкнеш сярод паноў — абойдзецца…
— A не-е, дзед! Чаму ж тады…
— Ку-гу-гу-гу… — загудзела машына, глушачы словы студэнта. За гоні стаяла станцыя, па насыпе бег пасажырскі поезд.
У цёплых, добрых бягучых хатках ехалі людзі, ехалі са сваім горам і радасцю.
— Ча-чах, ча-чах-стук — шпарка дужа грукаталі-чахалі,—чах-чах, ча-чах-стук, — тахалі колы вялікія пад вагонамі.
Падуў ціхі ветрык, заківаў лазу над канаваю і траўку змірную прыдарожную.
«I трыста, чатырыста гадоў назад таксама дуў ён тут, ветрык, і таксама калыхаў-цалаваў траўку сумную і маўклівую… толькі цуда-машыны не было», — памысліў студэнт і замаркоціўся…