Сэ?эн, кэпсээннэр

Фашистскай Германияны утары сааламмыт Улуу сэрии бастакы кннэригэр ССКП обкомун уонна Саха сирин Суруйааччыларын союун бырабылыанньатын быаарыытынан республика радионан биэриилэрин тэрийэр государственнай комитетын иинэн суруйааччылар фроннарга сэриилээр суруйааччылары кытары ыкса сибээи тутуан лэлиир, айар блхтр тэриллибитэ. Онно, мин билэрбинэн, Николай Якутскай, Софрон Данилов, учуонай Евдокия Коркина, Дмитрий Таас, Тимофей Сметанин кыттыбыттара. Кинилэр поэттар, суруйааччылар хааннаах ст урусхаллыырга угуйар патриотическай ис хооонноох айымньыларын

Биллэрин курдук, атырдьах ыйын 24 кнгэр поэт Тимофей Егорович Сметанин Кыыл Аармыйа кэккэтигэр ыырыллыбыта. Кини фроннааы олоун 284-с минометнай полка састаабыгар киирэн сулууспалааынтан саалаабыта. «Бииги ст рэн иннибит диэки баран иэбит, Россия айылатын салгынынан бээээ, бгн толору тыынным. Нэилиэнньэ крср ртэ рдгн! Сурук ктэбин…» – диэн сэрии толоонуттан Тимофей Егорович суруйбута, хоооннорун ыыппыта.

Ийэ дойдубут инники дьылата быаарыллыытыгар Орловскай-Курскай туаайыыга кыргыыылар ситииилээхтик ыытыллыбыттара улахан оруолламмыттара. Бу уот холоругунан ртэ ууурбут сэриилэиигэ Тимофей Сметанин Дядково дэриэбинэ таыгар баара. Онно атаар бааырбыта, дооро А.Полехов диэн нуучча киитэ санныгар сгэн таааран рйбтэ. Байыас госпитальга эмтэнээт, сотору кэминэн Новосокольники, Невель куораттары стхтн босхолоспута. Сити кэмэ Тимофейдаахха кистэлэ бакыаты тргэнник тиэрдэргэ сорудах бэриллибитэ. Хор, ону толоро баран иэннэр 6 немец саллааттарыгар ыы муннуларынан анньыллыбыттара. Ытыалаыы буолбута. Уолаттар н тргэн туттунуунан стхтр сууллартаабыттара, командование дьаалын чиэстээхтик толорбуттара.

Бу бойобуой сорудаы толоруу Тимофей Сметанин фроннааы олоун трдттэн уларыппыта. Кини, дьиэр, связист этэ, ону баара разведкаа сылдьарга анаабыттара. Бу сырыыга Тимофей Егоровиы урууйдьут дьоурдааа рйбтэ, стх бргтнтн стереотруба кмтнэн стх тыылыгар киирэн устан, бэлиэтээн ылыы улахан сатабылы эрэйэр. Биир оннук тгээ стх минометтара турар сирдэрин ыйан биэрэн, улахан хоромньуну стхтрг оорбуттара. «Бойобуой тлэрин иин» уонна «Хорсунун иин» медалынан Тимофей Сметанин наараадаламмыта кини хорсуннук сэриилэспитин кэрэилиир. Тимофей Сметанин фроннааы олоун туунан бастакы очерканы суруйбут киинэн суруйааччы Дмитрий Таас буолар, кини бу дьоуннаах бэлиэтээинин «Кыым» хаыакка 1944 сыллааы от ыйын 4 кнгэр бэчээттэппитэ.

Фронтовик Т.Е. Сметанин атырдьах ыйын 28 кнгэр 1944 сыллаахха дойдутугар эргиллибитэ. Баара-суоа 25 саастаах эдэркээн кии т да фронтан бааыран кэллэр, Дьокуускайдааы пединститут историческай отделениетыгар рэнэ киирбитэ. Иккис курсу бтэрбитэ. Салгыы рэммэтээ. Сэриигэ ылбыт бааырыыта кбн, Тимофей Егорович Сметанин 1947 сыллаахха атырдьах ыйыгар ыалдьан лбтэ. Ууоа Покровскай куорат чугаынааы кылабыыаа хараллыбыта. Итини мин оолорго фронтовик туунан биллиннэр диэн суруйдум. Трппт кыыын оолоро кини хаанын билигин салгыыллар.

Ким долгуйа аахпатаай Тимофей Сметанин «Саллаат срээ» диэн 1945 сыллаахха тааартарбыт кинигэтигэр «Саллаат ахтылана» диэн фроннааы бэлиэтээинин, хоооннорун, онно баар «чгэйин да тыыннаах буолар» диэн хооонун. «Крдьс кн» диэн 1947 сыллаахха тахсыбыт кинигэтин сорох хоооннорун мин билигин дааны йбттэн ааабын, ол курдук чгэйдэр.

1951 сылтан саалаан Тимофей Сметанин «Талыллыбыт айымньылара» тахсаллар. Ол кинигэлэргэ ртн кини басты суруйуулара «Егор Чээрин» уонна «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ», «Лоокуут уонна Ньургуун» драмата баар буолаллар. Бииги клнэ Тимофей Сметанин айымньыларыгар иитиллибиппит.

Кэлии кэмэ фронтовик, поэт, кэпсээнньит, публицист, драматург Тимофей Егорович Сметанин айымньыларын Афанасий Иванович Аржаков диэн эмиэ фронтовик, саха литературатын ис срэиттэн сблр энтузиаст кии кэккэ сылларга кини кинигэлэрин тааартарбыта, кини туунан ыстатыйалары суруйталаабыта.

Тапталлаах суруйааччыбыт Тимофей Егорович Сметанин лбт-сппэт, кн-дьыл ааан истэин аайытын сс тупсан, йдблэ кэээн иэр айымньылара дьэ «Саха суруйааччылара – оолорго» диэн серияа тахсар буоллулар. Фронтовик-суруйааччы ткэннээх айымньыларын кинигэнэн илиигитигэр ылан ааар буолбуккутунан, кнд оолор, эигини ээрдэлиибин!

Сэмэн Тумат,

Саха Республикатын П.А. Ойуунускай аатынан

Государственнай бириэмийэтин лауреата

Быраатым Петя, балтым Катя!

Сэриигэ хайдах сылдьыбыккын кэпсээ, – диэн эиги сс былырыын суруйбуккут.

Крсэн олорон кэпсэтиэи, эиги миигиттэн ырааххыт, онон суругунан эрэ кэпсииргэ тиийэбин.

Сирэй-харах крсн кэпсэтэ олорорбут буоллар, – «Дьэ маннык», – диэн баран кхсбн этитиэм этэ, оттон билигин икки туочуканы эрэ туруорарга тиийэбин.

Дьэ маннык:

Байкал кытыытыгар байыаннай рэххэ сылдьабыт, бииги лааырбытыттан чугас колхоз баар. Колхоз эр дьоно, уолаттара – бары фроа барбыттар. Аардас оолору, дьахталлары кытта кырдьаастар эрэ хаалбыттар.

Кн буолан от-мас хагдарыйан эрэр, оттон колхоз бурдуга ксэ хомулла илик.

Бииги, колхозка км оорон, лэлээбиппит трт хонно. Бгн лэттэн тннн иэбит. Колхоз с тонналаах грузовой массыынатыгар аарааа диэри олорустубут. Биигини кытта кыргыттар олорсон иэллэр. Клс-салсыы, ырыа-тойук, – маннык айаа сир ырааа биллибэт. Биигини салайан лэлэппит лейтенант Маруся диэн биригэдьиир кыыска:

– Массыына нэксиэтэ бэрт, тэн хаалыа, мин йн ииим, – диир уонна сс тугу эрэ этэр да, маннык айаа атын кии тугу эппитин барытын истибэккин.

Лейтенант Лобаданы, крн, уруккуттан билэр этим. Кини снайпердар взводтарын командира. Онно бииги хас да сахаларбыт бааллар. чгэй ытааччыларын иин хайгыылларын истэ-истэ, ордугургуу саныыбын. Мин снайперга тбэспэккэ, стрелковай взводка баарбын.

Кыыл кмс кн. Саха сиригэр билигин кустар бараары рдээн эрдэхтэрэ. Урукку буоллар бултуур-алтыыр кэм.

Биигини кытта массыынаа барыта кыргыттар олорсон иэллэр диэбитим, кинилэри кытары биир оонньор баар эбит. Бииэхэ тэлиэгэнэн ттэх таааччы. Икки уостаах саатын р туппут, оолору батыан ыллыы иэр.

Ок-сиэ, саата чгэйиэн!

Иннибитигэр рэх кннэ. Сыыры тгэ массыынабыт бытаарда.

– Саа табара хайдаый? – диэн оонньортон ыйыттым.

– Хайдах ытаргыттан… – диэтэ оонньор уонна табах оостоору сиэбин хаынна.

– Эн табаххын оостуоххар дылы сааын тутуум эрэ, – диэтим.

– Бааалыста, – диэтэ оонньор.