Учебник белорусского языка
Шрифт:
клапатліва — хлопотливо, беспокойно
кажан — летучая мышь
сум — грусть тоска
хмызняк — кустарник
кудлаты — косматый лохматый
водгулле — отголосок
сенажаць — сенокос, сенокосные луга
аднастайны — однообразный
дзяргач — драч
упарта — упрямо, настойчиво, упорно
спав іты — спеленатый
змрок — сумрак
таемнасць — таинственность
сугучны — созвучный
дзівосны — удивительный, дивный
трызненне — бред
здацца —
цудоўны — чудесный
азірацца — осматриваться
пэўна — наверное
пагойтацца — покачаться
гнуткі — гибкий
1. Из названий данных в скобках цифр и слов образуйте количественно-именные сочетания и включите их грамматически в конте кст пр едложений
Як помнік старыны, стаяць (2 рослая сасна) ля завадской сцяны (А Александровіч) (20 смуглыя рукі умелыя) кожны лісцік берагуць (Э Агняцвет) (2 высокія клёны) каля гумна здаваліся сінімі і мокрымі (К Чорны) (Першы 6 раздзелы) аповесщ і замыкаюць яго (Я Колас) Перарабіў першы акт і напісаў (4 новы) (Я Колас) Толькі (2 ніжн і галіна) значна патаўсцелі, сталі даўжэйшымі, адна з іх звесілася цераз плот на вуліцу, а другая — на прыгуменак (П Пестрак) Ніякага ўражання (гэты 3 год) на мяне не зрабілі (Я Колас) (Другі з 3 дзень) мы зноў адсядзелі ў цемным карцэры (Я К. олас) Не ведаю, як яно ўжо далей было, а толькі загадчыку акруговага аддзела асветы прынеслі рач два лісты, (2 жудасны лі ст) (К Крапіва) Трое (астатні) з цікавасцю разглядалі незнаемых ім людзей (К Крапіва) Паабапал ракі (2 чыгуначны будка) (М Лужашн) Нават у сне бачыліся тыя расцяробы і печышчы, дзе правеў не (1, а цэлы 2 доўгі зіма) (І Чыгрынаў) Абедзве (першая навальніца) былі літасцівыя (І Мележ)
2. Проанализируйте примеры разного согласования сказуемого (подлежащим в количественно-именных сочетаниях и объясните смысловую разницу между предложениями при употреблении в них сказуемого в единственном и во множественном числе
Адзін сыцее — дзесяць пацее (прымаўка) Было ў бацькі два сыны (А Якімовіч) Узкія два канцы і абодва б'юць (Ф Янкоўскі) Усе чацвёра хлопцаў скончылі васьмігодку сёлетняй вясной (І Навуменка) 3 дзесятага класа пайшло на фронт шаснаццаць, прыйшло толькі чацвера (І Навуменка) Пераезд сціх. За лініяй чыгункі ў траншэі стаілася яго чацвёра абаронцаў (В Быкаў) Праз хвіліну яму ўжо добра было відаць, што ідуць двое людзей (К Чорны) А з дзецьмі ен абы ходзіцца горай, як з якой жывёлаю. Двое з яго пабояў ужо ляглі ў труну, трое аглухлі, а пяцера ляжаць у пасцелі (К Крапіва) Два галубы купаюцца ў праменнях, цвітуць, абняўшыся, дзве вішні ля акна (А Александровіч) У адным мяшку два каты не пагодзяцца (Ф Янкоўскі) У Пасадні былі дзве карчмы (3 Бядуля) Два снепры, дзве кропелькі зары — на мокрую галінку вольхі ўпалі (Н Мацяш) Дзве дзявочыя постаці мільгаиулі на фоне лугавой зеляніны (Т Хадкевіч) Два чалавекі сядзяць у чоўне (Я Колас) Два св істы прарэзалі мрок (Я Колас) У пратаколе было чатыры пункты. Чалавек з пятнаццаць прыйшло. Два браты пайшлі на раку купацца, а трэці на беразе валяецца (Коромысло и ведра)
3. Познакомьтесь с различпыми способами и формами выражения приблизительного количества в белорусском языке и сравните их с аналогичными выражениями в русском языке.
1 Ён досыць высока, сажняў на тры, а можа і болей узнімаецца над вадою (Я Колас) У бясхвостых земнаводных заднія канечнасці звычайна ў 1,5–3 рачы даўжэйшыя за пярэднія (М П ікулік) Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны у Мінску налічвалася 400 вуліц і жыло каля 250 тысяч жыхароў (У К. арпаў) Каля сотні рабочых працавала на пабудове дома (Я Колас) Гадоў чатыры таму назад каля Крышыч цэлае лета працавала вялікая група геалагічнай разведкі (У Краўчанка) Кіламетраў за тры ад лесу зелянеюць на полі прысады (М Лынькоў) Нарэшце п ісьмо прыйшло як выявілася, нейкія 100 км яно ішло пяць дзён (І Шамякін) Янукевічу было гадоў пад пяцьдзесят (Т Хадкевіч) А збоку крокаў якіх за 200 зноў былі відаць кусты (І Чыгрынаў) Больш 3-х гадзін блукалі дзеці па сх ілах Гаруноўскіх узвышшаў (У
2. Якіх дваццаць — дваццаць два будзе яму. Пераход быў кіламетраў за дваццаць. Яму гадоў за шэсцьдзесят. Ты ж гадоў на пяць старэйшы за Пятра. Гады з чатыры не было. Мне ўжо пад восемдзесят, а старомуза дзевяноста! Нешта каля ста пяцідзесяці ці што. Александрыйская бібліятэка ў Старажытным Егіпце налічвала каля 700 тысяч тамоў. Вышыня дуба 42 метры, а гадоў яму больш за 650. А гэта больш за дзве тысячы каштуе. Гэтай секвоі штось каля 4 тысяч год. Нарыхтавалі больш за 200 тон сена. Ён — аўтар 14 кніг і брашур, больш 100 значных артыкулаў і каля 500 заметак і паведамленняў. У 24-м ці 25-м годзе прадаў хату ў вёсцы і перабраўся ў горад.
Урок 5
ВЫРАЖЕНИЕ СКАЗУЕМОГО
Сказуемое в белорусском, как и в русском, языке обычно выражается глаголом и по существу одинаково в обоих языках. Оно может быть как простым, так и составным. Отличия касаются в основном составного сказуемого, но имеются некоторые особенности и простого глагольного сказуемого.
Специфически белорусским является сказуемое, выраженное сложной формой прошедшего времени, состоящей из основного глагола и вспомогательного быць в прошедшем времени: Дождж быу пайшоў, але хутка спыніўся. Необходимо обратить внимание, что в этом случае вспомогательный глагол быць согласуется в роде и числе с подлежащим, как и основной: ён быу зрабіў, яна была зрабіла, яно было зрабіла, яны былі зрабілі. Как видно, такое сказуемое обозначает прерванное действие в прошлом, которое сменяется другим действием.
В именном составном сказуемом, когда основное лексическое значение выражается именем существительным, прилагательным, числительным или местоимением, наряду с общей для обоих языков глагольной связкой быць могут употребляться также глаголы з'яўляцца — являться, станавіцца — становиться, звацца — зваться, называться, рабіцца — делаться, стаць — стать, лічыцца — считаться и др. Обычно при этих глаголах именная часть ставится в творительном падеже: Васіль будзе студэнтам. Васіль з'яўляецца студэнтам (Васіль ёсць студэнт, Васіль — студэнт). Васіль становіцца (стане, стаў) студэнтам. Васіль робіцца студэнтам. Васіль лічыцца студэнтам и т. д. При этом фактически только фразы со связками быць и з 'яўляцца полностью тождественны по значению. Другие связки вносят определенные дополнительные значения. Так, вспомогательные глаголы рабіцца, станавіцца указывают обычно на начало приобретения какого-либо свойства, связка л ічыцца вносит оттенок условности, мнимости какого-либо свойства или состояния.
Для такого типа сказуемого характерен пропуск не только глагольной связки быць в настоящем времени, но и з 'яўляцца. Настаўнікам Васіль тут. Ён тут галоўным гандляром. Часто вместо творительного падежа имени в том же значении употребляются конструкции с предлогом за и винительным падежом: Васіль тут за настаўніка. Ён тут за галоўнага гандляра. Такая же конструкция употребляется и со вспомогательным глаголом бьщь:
Яна была за афіцыянтку. Важно подчеркнуть, что конструкция с предлогом за чаще всего имеет значение 'быть кем-то' и только в отдельных контекстах — 'быть вместо кого-то': Дан іла стаў яму за бацьку. Суседка была ім за маці.
При глагольных связках зваць, быць, стаць и некоторых других нередко употребляется наряду с творительным и именительный падеж: Яе завуць Алесяй. — Яе завуць Алеся. Асіна бывае прыгожай восенню. — Асіна бывае прыгожая восенню. Именительный падеж предпочтителен при сравнительной степени прилагательных: Ён быў старэйшы і вышэйшы ростам. Тон стаў павольнейшы і мякчэйшы. Тады ён быў маладзейшы і дужэйшы.