Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества
Шрифт:
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademikow nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, zyj^c od niepami?tnych czasow na tych samych terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy panstwowosci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, ktory zblizony byl do religii chrzescijanskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, tworca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe swi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspolnych dla siebie komponentow co jest uwarunkowane wzajemnym podobienstwem prac rolniczych. Propp zauwazyl, ze pierwotna przedchrzescijanska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaz w swi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bostw. Dlatego tez doszedl do wniosku, ze pierwotna religia rosyjska ich w ogole nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarowno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, ktorego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on tworcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposob powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialow etnograficznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze zywej, a to znaczy bez wielkich bogow (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przesladowane przez kosciol chrzescijanski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wsrod Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwoch strukturalistow (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyc frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowianskich imion bogow a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejnym krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogolno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, ktorymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Levi-Straussa, uniozliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zkow, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, ktora byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostych dowodow na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odroznieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzescijanskiego sw. Blazej a — bulg. Wlasa.
Jesli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosc w kr?gach zarowno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^zce. Analizuj? zrodla, ktorymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (ktore s^ pochopne, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwazac jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
Istotne jest to, ze jego twory stali si? punktem wyjscia dla neopoganstwa, ktore w latach siedemdziesi^tych powstalo wsrod nowych ruchow religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dow poganskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultow i obrz?dow, ktore po cz?sci s^ zapozyczone z indyjskiej i germanskiej praktyki kultowej. Celem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawisci^ do obcoplemiencow, wladczosci^, izolacjonizmem i solidarnosci^ nacjonalistycznq.. Wspolczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozor wyrzeczenia si? pryncypiow i norm cywilizacji.
Analiza rzeczywiscie historychnych wschodnioslowianskich kultow i mitologii zdaje si? byc przydatnq. wspolczesnie rowniez dlatego, ze pozwala spojrzec na ruch neopoganski w swietle realnych faktow.
Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^zce nowy rodzaj zrodei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postac o imieniu Piton, ktora jest bardzo bliska slowianskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, ze jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraon». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postac w przekazach foklorystycznych, kloci si? z Ц. interpretacj^: Piton wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, ze jest bliski gromowladcy. W jaki sposob postac ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatnich kilkuset lat, byli juz wyznawcami prawoslawia a postac Pioruna nie istniala w ich mitologii.
Okazalo si?, ze w VII wieku po Chrystusie arabski dowodca Merwan II na czele armii wkroczyl z pohidnia na Polnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do «rzeki Sakalibow»). Wzi^l on wowczas do niewoli 20 tys. ludzi, ktorych uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Polnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolnikow mity o Piorunie mogty przedostac si? do Wajnachow. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor swi?tosci i zeszly do rangi folkloru. Тут sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce polecen nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zkow z chlebem i mlynem, pieczy nad starymi i dziecmi, etc.), ktore spotyka si? w przekazach etnograficznych wschodniej Slowianszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitow slowianskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.
Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl Rod, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich ludow slowianskich. Co wi?cej, bog Rod w ogole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z Rozenicami — pannami losu.
Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez krotki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bogow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczegolowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.
Na potwierdzenie swego systemu bogow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorficznymi. Szczegolowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznane za wyobrazenie Roda czy bogow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozna uznac za typowy wytwor wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on pozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nalezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownikow. Podobne pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, ktorym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczegolnosci L?dzianie).
L^czenie postaci Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspolnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie pozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot?ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitow ukazal si? w folklorze wajnachskim.