Воскрешение Перуна. К реконструкции восточнославянского язычества

Клейн Лев Самуилович

Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowianszczyzny.

Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, ktore posyla Piorun do nieba aby lac stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowianskich opowiadan o wiedzmach i czarownicach — «stworzycielkach pogody», czy jak je okreslajq. Niemcy «wiedzmach blyskawicy» (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, ze wiedzmy mogq. krasc deszcz z nieba i trzymac go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, ze wiedzmy latajq. do nieba woz^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), ktorych wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.

Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak blizni?ta czy domniemane dzieci duchow. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosc, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlosc. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w zyciorysach uzurpatorow, aby przywi^zac ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywow z bajek lezy realny zwyczaj zwany

«probq. wiedzmy» polegaj^cy na probie jej utopienia. Wierzono, ze potwierdzeniem wiedzmarstwa b?dzie jej przezycie. Obecnosc «bozych dzieci» w tych opowiesci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotow, ktore utracily swq. wartosc uzytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, ktore zachowaly atrybuty bostwa, staly si? rusalkami.

Na Rusi rusalkami stawaly si? kobiety-topielce oraz nie ochrzczone dzieci. Od tych skrzywdzonych, ktorzy nie przezyli danego im ezasu oezekiwano zlego ale tez pomocy. Те do niedawna s^siadki lub krewne uwazano, ze przemienione w rodzaj wiedzm i czarownic. Wierzono w ich wladz? nad pogod^ (wywofywanie deszczu) oraz l^czono z d?bem — drzewem Piorunowym. Obrz?d «wodzenia rusalki» lub «odprowadzenia rusalki» dotyczyl skladania ofiar czlowieczych, w ktorych czarownice lub inne kobiety przedsta- wialy si? bostwu w imieniu wspolnoty wioskowej.

W roznych swiatach odprowadzono rozne osoby — na Maslanic? (ostatki, karnawal — wczesna wiosna) odprowadzano Maslanic?, u Slowian Polud- niowych zas Mar? lub Maren?, na Iwana Kupajhi (okres letniego przesilenia) rzucano Kupajl? do rzeki, itd. Zauwazonych przez Proppa waznych pod- obienstw pomi?dzy tymi swi?tami, nie da si? jednak wyjasnic poprzez pod- obienstwo zaj?c chlopskich, jako ze odnosz^ si? one do roznych por roku. Bardziej wiarygodne jest wyjasnienie pochodzenia jednego swi?ta w nawi^zaniu do innego. Rytual maslaniczny dotycz^cy podnoszenia i staczania si? kola ogniowego, powi^zany z magicznym zabezpieczaniem slonca w momencie gdy schodzi ono z wyzszego punktu na ekliptyce, odpowiada letniemu powrotowi slonca. Z pewnosciq. jednak nie mozna go odnosic do okresu wiosennego, w ktorym nast?puje podnoszenie si? slonca to tego najwyzszego punktu. Warto zauwazyc, ze swi?to Iwana Kupajly, zachowane na Ukrainie i Bialorusi, zostalo wyparte przez post chrzescijanski na wi?kszosci ziem rosyjskich. Swi?to zostalo przesuni?to do tydnia na samym pocz^tku posta, kiedy jeszcze dozwolono spozywac masla. Doprowadzilo to do powstania Maslanicy, ktora jest nieznana na Ukrainie i Bialorusi.

Oprocz wspominanych wyzej elementow rytualu, swi?ta Kupajly nasycone sq. elementarni kultu Pioruna o intensywnym zabarwieniu seksualnym. Kupajlo wywodzi si? nie od slowa «кирас» ('Црас'), ale od «kupy», «sowokuplenia» ('spolkowania'). Kupajlo nie jest imieniem ale nazw^, epiklezq. Pioruna. Jeszcze wi?kszy ladunek erotyzmu maj^ «Jarylki», «odprowadzanie Jaryly», ktore okazuje si? byc wypartymi ze swojego miejsca w kalendarzu obrz?dami nalez^cymi do tego samego kompleksu chrzescijanskiego. Ityfalliczna postac Jaryly (od slowa «jariti» — 'podniecac', 'zapalac') jest epiklez^. Pioruna, zwi^zan^z jego seksualnymi fiinkcjami przygotowania slubow i kojarzenia w pary.

Tak wi?c pod tymi pozniejszymi obliczami tej obrz?dowosci ujawnia si? pierwotnie regularnie obchodzone poganskie swi?to «Odprowadzenia Pioruna», ktore oznaczalo jego zgubienie oraz smierc, i ktore zbiegalo si? z letnim powrotem slonca. Przekaz kronikarski dotycz^cy obalenia balwana Pioruna (mordowanie balwana przez «dwunastu m?zow», jego oplakiwanie, splaw na wodzie) odnosil si? do niezrozumialego przez autora obrz?du regularnego odprowadzania Pioruna w dniu letniego powrotu slonca.

Nalezy przypuszczac, ze skoro mialo miejsce odprowadzanie musialo istniec tez przyjmowanie — coroczne ukazywanie si? Pioruna, jego narodziny.

I rzeczywiscie na przeciwlegfym krancu skali, w momencie zimowego powrotu slonca, miesci si? w kalendarzu jednolity szereg poganskich swi^t — «Swi^tek». U Slowian Pohidniowych swi?to to dotyczy czczenia klody d?bowej, zwanej Badniakiem, ktorej przypisywane sq. atrybuty bostwa antropomorficznego. Ma ono postac staruszka przy ktorym zjawia si? mlody Bozycz (to znaczy syn Boga). U Rosjan odbywaly si? w tym czasie gry «rjazenych» (zamasko- wanych), wsrod ktorych na szczegoln^ uwag? zashigujq. «gry z umrunem» ('gry ze zmarlym'). Nieboszczyka, ktorego odtwarzal 'ijazeny', przywracano do zycia za pomoci roznych zabiegow seksualnych. Stosowano przy tej okazji masturbacj? i felacja, do ktorych zmuszane byly wiejskie dziewczyny. Ten sposob ozywienia i odmladzania wi^zano z wiarq. w zbawiennq. jakosc m?skiego nasienia. Sama idea ozywienia nawi^zuje do sansary, starej idei indoeuropejskiej (drugie zycie na ziemi, przesiedlenie dusz).

Tak wi?c Piorun sytuuje si? w szeregu bostw charakteryzuj^cych si? cyklem umierania i wskrzeszania. Ten cykl wyznaczal u Slowian Wschodnich podzial roku na dwie polowy. Podobnie dzielil si? rok u Grekow na epidemie i apodemiq — odpowiednio swi?to przyjmowania i odprowadzania Appolina. Bior^c pod uwag? roznice klimatyczne, cezury u Slowian Wschodnich wypadaly w innych okresach. Zarowno w kulcie Appolina jak i Pioruna duz\ rol? przypisywano kobietom i dziewicom.

Nalezy przypuszczac, ze obecnosc i dominuj^ca pozycja w slowianskim panteonie poganskim bostwa umieraj^cego i powstaj^cego z martwych ulatwila recepcj? tajemnicy wskrzeszenia Jezusa Chrystusa i przyczynila si? stosunkowo szybkiego przej?cia chrzescijanstwa przez Slowian. Glowne misterium chrzescijanstwa bylo im w istocie bliskie i zrozumiaie.

БИБЛИОГРАФИЯ

Абаев В. И. 1965. Скифо-европейские изоглоссы. М., Наука.

Агапкина Т. А. 1996. «Колодка» и другие способы ритуального осуждения неженатой молодежи. — A. J1. Топорков (сост.). Секс и эротика в русской традиционной культуре. М., Ладомир: 354-394.

Агапкина Т. А. 1999. Дуб (Из словаря «Славянские древности»). — Славяноведение, 6: 94-99.

Агапкина Т. А. 2002. Пускать по воде (Из словаря «Славянские древности»). — Славяноведение, 6: 47-57.

Аделунг Ф. П. 1864. Критико-литературное обозрение путешественников по России до 1700 года и их сочинения. Пер. с нем. Ч. 1-2. М., Об-во истории и древностей российских при Моск. ун-те.

Авдеев В. Б. 1994. Преодоление христианства. М., Капь.

Аксаков К. С. 1889. О древнем быте славян вообще и русских в особенности, на основании обычаев, преданий, поверий и песен. — Полное собрание сочинений, т. I. Сочинения исторические. М., Университетская типография: 297-308.

Алборов Б. А. 1968. Легендарное колесо нартских сказаний. — Известия Осетинского научно-исследоват. института. Орджоникидзе, т. 27: 142-180.