Йеха буьйсанаш
Шрифт:
Iосас йечу йамартлонаша йуьхьIаьржа хIитто цуьнан вежарий шайн ницкъ ма-кхоччу иза виэн гIертара. Амма церан аьтто ца болура паччахьан гIопехь Iен ваша виэн. ТIамехь а аьтто ца болура цунна тIекхача. ТIаккха шина денвашас шайн вешин берашка дIахьедира, шайн да виэй йа иза дIатасий, шайна тIедуьйла, йа, шайх а, диначу йуьртах а, халкъах а хадий, нехан неIалт тIехь гуттаренна цигахь совца аьлла. Дений, кIенташний йуккъе мостагIалла хIоьттира. Бераша бохучунна тIе ца воьрзура да. И виэн ца лаьара кIенташна. Эххар а, иза дIа а тесна, Гати-Юьрта а баьхкина,
Цкъа ша паччахьан эскаршца рогIехь тIелатар дича, йуха а Гати-Юрт йагийра Iocac. Эскарш йухадевлча, цIа бирзинчу нахана чим хилла йаьгначу йуьрта йуккъехь цIеран суй хьакхабалаза лаьтташ Iосин шина вешин а, веа кIентан а цIенош карийра. ПхоьалгIачу кIентан, зуда йалозчу Дакашан, шен цIенош дацара. Гуобаьккхина хезара оцу тIелатаро дай-нанойх, йижарех-вежарех баьхначу зударийн, берийн белхарш, чевнаш хиллачийн узарш, оцу эрчоно Iадийначу хьайбанийн Iехарш. Бист ца хуьлуш, Iосин вежаршкий, берашкий оьгIазе хьуьйсура йуьртахой.
«Къонахий ду шу? Массо тIамехь хьалха, уггар кхерамечу меттехь ву шу ворхI. Амма хIунда ца доь аш и шайн йамарт, стешха жIаьла?» – бохура царах хIораннан а хьажаро.
– Iожа, соьга кхин садетталац. Соь лалац xIapa иэхь… – элира пхеа вешех жимахчу Дакаша шайн воккхахчу веше. – ХIунда ву вайн иштта йамарт да?..
Дакаш вилхира. Боьхна лаьтта уьш а битина, эвлах бевлира йуьртахой. Дукха хан йалале, царна гира йуьртахь дисина йалх цIа догуш. Иза Iосин вешин Мидин болх бара. Уггар хьалха шен цIийнах, тIаккха вешин Мусин, цул тIаьхьа шен вешин берийн цIенойх цIе йиллира цо.
– Бакъ дац хьуна моьттург, Iоса. Йуьртахой боьлхуш, ткъа хьан вежарийн, берийн доьзалш боьлуш хир дац хIара. Йуьртахойх девлла, даха меттиг бац тхан, – элира Мидас, йогучу цIергахула дIа Яьссица охьа а хьожуш.
2
ЦхьакIеззигчу бахьано, кIадбоцург хеталучу хIумано адамийн кхолламехь йоккха меттиг дIалоцуш хийцамаш беш меттигаш дукха хилла дуьненахь.
Цхьана легендо дуьйцу, мацах цкъа цхьана буса румой чIогIа набарш кхетта бийшина Iохкуш, галлийн эскарш Капитолин пенаш тIе хьаладуьйлуш, гIезаша хьаькхначу маьхьарша румой сама а баьхна, Рим йохочуьра йаьлла бохуш.
1815-чу шеран июлан 18-чу дийнахь Ватерлоохь хиллачу тIамехь Наполеон эшийнарг а, Веллингтон толийнарг а Наполеонна буйла ца хууш бисина, цунна и меттигаш йовзуьйтуш хиллачу ахархочунна бицбелла шерачу арара боьра а, хьалхарчу буса цIеххьана дилхина кIеззиг догIа а ду бохуш, дуьйцу.
Хийла йуьйцу хезна 1845-чу шарахь лаьмнашка графо Воронцовс йина поход. Исторехь, «Сухарийн экспедици» йа «Даргински поход» аьлла, ши цIе йахана цуьнан.
Цхьанне а ца хаьа, оцу походехь мацалла дала ламанхойн гуонна йуккъехь дисина Воронцовн эскарш дуьззина хIаллакьхиларх йа нохчийн йийсаре дахарх кIелхьардаьхнарг МуцIин Iоса хилар.
…Нохчийчохь хиллачу гIаттамо ткъа шарна йухаболийра Кавказски тIом. Ахульгохь велла имам йуха а денвелира. Паччахьан инарлийн гIуллакх кхиам боцуш дIадоьдура. Дуьххьарлерчу пхеа шарахь масех наместник хийцира Кавказехь, амма толам гуш бацара. ТIаккха Николай I-чо, Кавказан наместник вина, цига хьажийра Красни уллохь Наполеонна тIехь толам баккхаза висина бохуш вуьйцу 1812-чу шеран тIемийн гIараваьлла турпалхо граф Воронцов. Николай I-чо цунна тIедиллира, «Шемалан гIеранаш йоха а йай, цуьнан мехкан дегайуккъе а гIой, цигахь чIагIло» аьлла.
Массо а тешна вара паччахьо шена тIедиллина декхар инарла-адъютанто Воронцовс нийса кхочушдийриг хиларх. Цундела, иза Петербургера схьаволуш, цунна тIаьхьахIиттира нохчийн хьаннашкахь чинаш а, совгIаташ а лахьо ойла йолу столицера дуккха а дворянийн кегийраш. Цуьнца Кавказе веара императрицин ваша, немцойн принц Александр Гессенский. Цунна лаьара графо Воронцовс акха ламанхой хIаллакбеш а, церан баьчча схьалоцуш а хьажа.
Кавказе кхаьчча, ша дагалаьцначу походна пхиъ эскар кечдира Воронцовс: Нохчийн отряд – коьртехь инарла Лидерс волуш, Дагестанан отряд – инарла эла Бебутов коьртехь, Самурски отряд – коьртехь инарла эла Аргутинский-Долгоруков волуш, Лезгински отряд – инарла Шварц коьртехь, Назрановски отряд – инарла Нестеров тIе а хIоттош.
Царал сов походехь дакъалоцуш бара паччахьан гIарабевлла инарлаш: Пассек, Викторов, Клюге фон Клюгенау, Граббе, Барятинский, Фок, Белявский, Меликов, Бенкендорф, Гурко, Дондуков-Корсаков, Миллер-Закомельский, Гейдель, кхин дуккха а.
План иштта йара:
Нохчийн, Дагестанан шина отрядан декхар дара, Дагестанахула хьала Iаьнда а йахана, цигара охьа Нохчийчу а йирзина, Шемалан резиденци ДаьргIа дIа а лаьцна, Нохчмахка а йохош, Шелахьа дIайаха. Оццу хенахь шайна хьалхахIиттийначу некъашца тIамца Нохчийчоьнан кIорге кхача йезара важа отрядаш. Оцу пхеа отрядал сов, Грознехь резервехь йитинера шен коьртехь инарла Фрейтаг а волуш цхьа отряд.
Йерриг отрядийн декхар дара, гIуллакх чекхдоккхуш, Шела уллохь цхьаьнакхета.
31-чу майхь Внезапни-гIопана уллохь лаьттачу Нохчийн отрядна тIевеана Воронцов, иза эцна Хуббаре а вахана, цигахь Дагестанан отрядах кхетта, лаьмнашка хьалаволавелира. Шина отрядан ницкъ иштта бара: гIашлой – 21 батальон, 9 ротий, царна йуккъехь йара 4 саперийн, 3 иччархойн рота. Царал сов, отрядехь дакъалоцуш вара 1000 гуьржийн милиционер; дошлой – 10 сотни гIалгIазкхий, 2 гуьржийн сотни. Шина а отрядехь – 38 йоккха топ а, 4 мортир а.
Походан коьрта ницкъаш – кхо отряд а, царал сов, инарлин Фрейтаган резерван отряд а – Нохчийчу берзийна хиларна, имамо Шемала, шен эскарийн тIум – нохчийн эскарш – хье ца деш, Нохчийчохь дитира. Наиб ТIелхаг коьртехь а волуш бисина цигара наибаш декхарийлахь бара йоккха Нохчийчоь ларйан. Наибашна Элдарна а, Уллубина а тIедиллира Нохчмахка Iалашйар. Дагестанхойх, къаьсттина Iаьндойх, ца теша Шемал, шеца йалх эзар бIаьхо а эцна, Воронцовна дуьхьал вахара.
Дагестанехь гIуллакхаш дика дацара Шемалан. Дуьххьара хиллачу кIез-мезигчу тасадаларехь вохийна Хьаьжа-Мурд, лаьмнашкахь къайла а ваьлла, тIепаза вайнера.