Змагарныя дарогi
Шрифт:
Пасьля прачытаньня загаду пачалася дыскусiя. Паўстала пытаньне: з чаго распачынаць арганiзацыю Самааховы. Кушаль запрапанаваў прысутным узяцца за падрыхтоўку кадраў. Паколькi няведама было аб колькасьцi й якасьцi афiцэраў, дык найперш трэба было зрабiць iх улiк. Найлепш было-б дзеля таго паклiкаць iх у Менск на перашкаленьне. Прапанова была прынятая.
Першы курс перашкаленьня пачаўся 1 лiпеня 1942 г. Было паклiкана 120 афiцэраў. Паводля веку й вайсковых ведаў быў гэта надта разнаякi матэрыял. Былi там шасьцiдзесяцiгадовыя прапаршчыкi запасу царскае армii, а побач зь iмi - дваццацiдвухгадовыя падхаронжыя рэзэрвы польскае армii, савецкiя лейтананты й iншыя. Былi выпадкi, калi на курс прыязджаў бацька з сынам.
Камандзерам курсу стаўся капiтан Кушаль, а заступнiкам - паклiканы з Нясьвiжа капiтан Вiталi Мiкула. Адкрыцьцё адбылося вельмi ўрачыста ў прысутнасьцi гасьцей як зь беларускага, так i зь нямецкага боку. Вiтаў першы курс Генэральны Камiсар Вiльгельм Кубэ. Перашкаленьне цягнулася месяц часу. Першага жнiвеня пачаўся другi курс, таксама ў складзе 120 чалавек, а першага верасьня - трэцi, у складзе 60 асоб. Гэткiм чынам быў ня толькi сьцьверджаны лiчбавы стан беларускiх афiцэрскiх кадраў, але й iхныя вайсковыя веды ды ўсiм дадзеная аднолькавая вайсковая дактрына. Пасьля заканчэньня афiцэрскага перашкаленьня гэнымi-ж афiцэрамi ў вакругах было праведзена перашкаленьне падафiцэраў паводле гэткага-ж узору.
Вонкава курсанты прэзэнтавалiся блага. Як прыгадвалася вышэй, вопраткай iх мусiла забясьпечыць Беларуская Самапомач. Ясна, што нiякага абмундараваньня яна даць не магла. Таму кажны насiў што папала, а гэта выглядала надта розна. Аднак, незалежна ад гэтага, настрой панаваў добры. Сiвы бацька крочыў у такт зь бязвусым сынам, колiшнi савецкi лейтанант - побач з ранейшым польскiм падхаронжым. У часе перапынкаў чулiся дасьцiпныя жарты й вясёлы сьмех. Камандзеры курсу былi задаволены з добра праведзенай працы.
Зарганiзаваныя ў вакругах батальёны Самааховы, па адным у кажнай, вонкава ў выглядзе мала чым розьнiлiся ад партызанаў. Зброя й амунiцыя былi самыя розныя. Здаралася, што апошняя не пасавала да першай. Усё-ж, нягледзячы на розныя цяжкасьцi й недахопы, батальёны добра сябе выявiлi ў змаганьнi з чырвонымi партызанамi. Праiснавалi яны аж да адыходу немцаў зь Беларусi. Пад час эвакуацыi шмат людзей разыйшлося па хатах, частка-ж адступiла на захад i пазьней улiлася ў 30-ю дывiзiю Зiглiнга.
Калi вышэй мы гаварылi, што д-р Ермачэнка, старшыня Беларускае Самапомачы, гаварыў немцам аб патрэбе арганiзацыi беларускiх збройных адзьдзелаў толькi пад цiскам беларускага грамадзтва, дык зусiм не прыпадкова. Д-р Iван Ермачэнка быў нямецкiм стаўленьнiкам i надта верна служыў сваiм гаспадаром. Акрамя намiнальнага старшынства Беларускае Самапомачы, пэўна-ж, заглядаў i ў iншыя, не зусiм чыстыя "справы". Гэта якраз ён спрычынiўся да загубы беларускiх каталiцкiх сьвятароў Глякоўскага й Мальца ды сьветлага патрыёта ксяндза В.Гадлеўскага, першага генэральнага iнспэктара беларускiх школаў i закладчыка нелегальнае Беларускае Незалежнiцкае Партыi.
Калi пасьля арышту немцамi сьвятароў беларускае грамадзтва дамагалася ад Ермачэнкi, каб выступiў перад немцамi ў iхнай абароне, той наадрэз адмовiўся.
Пад вясну 1943 году д-р Ермачэнка скампрамiтаваўся перад сваймi гаспадарамi. Немцам удалося высьлядзiць, што старшыня БСП цэлымi вагонамi адсылае ў Чэскую Прагу беларускае сала. Тут мо выраз "немцам удалося высьлядзiць" зусiм не адпаведны й сьмешны. Бо i як-жа Ермачэнка сам мог адсылаць сала, ды яшчэ й цэлымi вагонамi, бяз супрацоўнiцтва зь немцамi? Мусiў-жа мець супольнiкаў. Пасьля паказалася, што яно так i было.
У Чэскай Празе жыла Ермачэнкава жонка, а давераныя людцы на рынках па спекуляцыйных цэнах збывалi тавар, прызначаны на прахарчаваньне поўгалоднага Менску. Грошы, ведама, iшлi ў кiшэнi нясьцiплага лекара й ягоных супольнiкаў. Некаму з апошнiх, мусiць, замала дасталося, бо, пэўна-ж, пачаў жалiцца, справа выйшла наверх, ну - а пасьля-ж, ведама, - у лiку iншых i Iван Ермачэнка паляцеў з цёплага местачка.
Плёткi апавялi, што ў Бэрлiне адбыўся над Ермачэнкам суд, што быццам яго пасадзiлi ў вязнiцу й iншае. Адылi пасьля выявiлася, што ня толькi сам лекар застаўся цэленькiм i добра нагрэтым, але што ў афэру былi замешаныя некаторыя нямецкiя службоўцы Генэральнага Камiсарыяту. Пасьля Ермачэнкi на старшыню Беларускае Самапомачы быў паклiканы Юры Сабалеўскi, што й займаў становiшча да канца вайны.
НАВАГРАДЗКI БЕЛАРУСКI ЭСКАДРОН
Калi параўнаць Наваградзкi Беларускi Эскадрон зь iншымi беларускiмi збройнымi адзьдзеламi за часоў гiтлераўскае акупацыi Беларусi, дык ён розьнiўся найбольш тым, што быў цалкам незалежны ад мясцовых немцаў. Зарганiзаваўся зь iнiцыятывы капiтана Барыса Рагулi, што й камандаваў iм. Не падлягаў загадам мясцовае нямецкае палiцыi, а беспасярэдня Генэральнаму Камiсарыяту ў Менску. З гэтай прычыны эскадрон уваходзiў у частыя канфлiкты зь мясцовай нямецкай палiцыяй, асаблiва-ж у часе апэрацыяў, калi даводзiлася абараняць перад немцамi нi ў чым ня вiнаватыя беларускiя вёскi ў апэрацыйных зонах, якiя, як ведама, немцы надта-ж былi прывыклi пушчаць з дымам, улучна з жывым насельнiцтвам.
Ядром эскадрону сталiся вучнi Настаўнiцкае Сэмiнарыi ў Наваградку. Адзьдзел прэзэнтаваўся вельмi добра фiзычна й высака стаяў маральна. Патрыятызм i адданасьць роднаму народу, як i сьведамасьць заданьняў абароны собскага насельнiцтва перад немцамi й бальшавiцкiмi партызанамi, былi найбольш вiдавочнымi якасьцямi эскадрону.
Пазьней, калi арганiзавалася Беларуская Краёвая Абарона, эскадрон улучылi ў Наваградзкi батальён БКА i называлi коннаю ротай. У баёх батальёну даводзiлася сутыкацца ня толькi з бальшавiкамi, ня толькi адстойваць беларускае насельнiцтва перад немцамi, але змагацца з палякамi, партызанка якiх дзейнiчалi ў Наваградзкай акрузе.
Пры эвакуацыi немцаў з Наваградчыны частка людзей з батальёну палiчыла патрэбным знайсьцi сьцежкi да сваiх хат i застацца пад бальшавiцкай акупацыяй, а бальшыня пад камандаю старшага лейтананта Др-кi прыйшла ў Нямеччыну, дзе пасьля апынулася ў дывiзii Зiглiнга.
ЧЫГУНАЧНЫ БАТАЛЬЁН
Чыгуначныя шляхi сувязi ў акупаванай гiтлераўцамi Беларусi былi заўсёды адным з асноўных аб'ектаў нападаў чырвоных партызанаў. Увесну 1942 г., спэцыяльна для аховы чыгунак, акупанты зарганiзавалi г. зв. Чыгуначны батальён, складзены вылучна зь беларусаў. Камандзерам быў капiтан С-ч. Жаўнеры ў батальён набiралiся быццам паводля прынцыпу дабраахвотнасьцi, але фактычна з прымусам, якi вёўся па лiнii Беларускае Самапомачы i з дапамогаю нямецкiх камандантаў палiцыi на месцах. У батальёне было больш тысячы чалавек. Чыгуначныя лiнii ў Беларусi, пачынаючы ад лета 1942 г., аж да канца нямецкай акупацыi ахоўвалiся ў ладнай меры беларускiмi людзьмi.
Калi-ж немцы пад напорам Чырвонае Армii, пакiдалi Беларусь, яны зусiм не клапацiлiся аб беларускiх жаўнерах, што былi iм так вялiкай дапамогаю пры ахове чыгунак. Частка iх засталася дома, а тыя, што тралiлi ў Нямеччыну, увайшлi пасьля ў 30-ю дывiзiю.
БЕЛАРУСКI СПЭЦЫЯЛЬНЫ БАТАЛЬЁН
У 1942 г. ў Менску быў зарганiзаваны г. зв. Беларускi Спэцыяльны Батальён, што ў пазьнейшы час разросься да сямi ротаў. Апошнiя выконвалi гарнiзонную службу i ўдзельнiчалi ў супрацьпартызанцкiх акцыях у Слуцку, Глыбокiм, Вiлейцы, Лiдзе й iншых месцах. Камандзерам батальёну быў нямецкi маёр Юнкер, ротамi й зьвязамi камандавалi беларускiя афiцэры.