Шрифт:
Giris
Adamlar munlerce yyl bari gipnotiki tendensiyalara giryarler. Kop medeniyetlerde we dinlerde oylanmagyn bir gornusi hokmunde goruldi. Parsyn jadygoyleri we Hindistanyn yogalary munlerce yyllap dini maksatlar ucin gipnoz bilen mesgullandylar we barmaklarynyn her hereketi bilen ekstatiki kesbe girdiler. nazarynyzy burnunyzyn ujunda saklamak; mesmerizm hadysasyny ondurmek ucin ekzoteriki tasirin zerurlygynyn yokdugy asgardir. Bu proseslerin hemmesinin esasy maksady, basga bir obyektden, maksatdan ya-da hereketden bihabar ya-da biperway bolsa-da, mowzuk bir ideya ya-da pikirler zynjyryna doly sindirilen abstraksiya ya-da unsi jemlemek endigini osdurmekdir. Gipnotiki yagdayyn in irki yazgysyny 1027-nji yylda "trans" hakda yazan pars lukmany Awisenanyn yazgylaryndan tapyp bilersiniz. Hazirki zaman gipnozy XVIII asyryn ahyrynda baslandy we “hazirki gipnozyn” atasy hokmunde tanalyan nemes lukmany Franz Mesmer tarapyndan meshur boldy. Sol dowurde gipnoz Mesmerin adyny goteryan "mesmerizm" ady bilen tanalyardy. Gipnozyn gipnotistden gipnozlasdyrylan adama akyan mistiki guyjun bir gornusi diyip pikir edyardi, yone gipnozda jadyly elementin yokdugyny one suryan tankytcylar tarapyndan onun teoriyasy ret edildi.
Gipnozy we baglanysykly hadysalary dusundiryan durli teoriyalar bar. Uytgedilen dowlet teoriyalary gipnozy anyn uytgan yagdayy ya-da adaty an yagdayyndan tapawutly habarlylyk derejesi bilen hasiyetlendirilyan gornus hokmunde goryar. Munun tersine, dowlete degisli bolmadyk teoriyalar gipnozy durli-durli plasebo effekti, terapewt bilen ozara tasirin kesgitlemesi ya-da rol oynamagyn gornusi hokmunde goryarler.
Irritli icege sindromy we menopauza garsy gipnoz esasly bejergiler subutnamalar bilen tassyklanyar. Gipnozyn beyleki problemalary bejermek ucin ulanylmagy, cilimi taslamak yaly garysyk netijelere eye boldy. Irki sikesleri dikeltmek we birlesdirmek ucin gipnozyn bejerginin bir gornusi hokmunde ulanylmagy ylmy akymda jedelli. Gozlegler, adamy gipnozlamak yalan yatlamalaryn doremegine komek edip biljekdigini we gipnozyn adamlara wakalary has takyk yatlamaga komek etmeyandigini gorkezyar.
Gipnoz, adamlarda we yokary onurgaly haywanlarda, beyninin yokarky boleklerinin gadagan edilmeginin hadysalaryna esaslanyan ozbolusly yagdaydyr. 60-njy yyllara cenli. XIX asyr gipnoz baradaky pikirler yorite “suwuklyklaryn” ya-da magnit tolkunlarynyn – gipnotist tarapyndan yayradylandygy aydylyan yorite akymlaryn ruhy caklamalaryna esaslandy. Gipnoz baradaky mistiki pikirler rus (V. M. Bekterew, O. O. Mocutkowskiy, A. A. Tokarskiy we s.m.) we fransuz (N. Bernheim we J. Carkot) alymlarynyn eserleri bilen yok edildi. Bu alymlaryn atlary gipnotiki yagdaylaryn meselelerinin ylmy osusinin baslangyjy bilen baglanysyklydyr. Gipnozyn bejeris ahmiyetini kesgitlediler we psihologiki faktory bejeris maksatly ulanmagyn usuly hokmunde teklibin ayratyn ornuny dusundirdiler. Seyle-de bolsa, gipnoz hadysalary barada entek dusnuksiz kop zat bardy. Hususan-da, gipnoz we teklip yalnyslyk bilen bulasdy. Psihologiki hereketi goldayanlar hazirem Bernheimin "gipnoz yok, dine teklip bar we teklip oz-ozunden gipnoz" diyen kone we nadogry pozisiyasyny dowam etdiryarler. Sol bir wagtyn ozunde, gipnoz we teklip hadysalary basgacarak: gipnozyn yagdayy adamlara we haywanlara mahsus bolsa, dilden tekliplere kabul etmek dine adamyn yokary nerw isjenligine degislidir. Teklipin fiziologiki tarapy, I.P.Pawlowyn beyni yarym sarlarynyn signalizasiya funksiyasy, birinji we ikinji signal ulgamlarynyn adamyn yokary nerw isjenliginde tasiri baradaky dusundirislerinde tapyldy.
I.P.Pawlow we onun okuwcylary, haywanlar boyunca gecirilen synaglarda we klinikadaky adamlaryn synlarynda gipnozy uns bilen owrenip, sol dowurde gipnotiki yagdaylaryn umumy kabul edilen subyektiw psihologiki dusunjesine aygytly zarba uran gipnoz hadysalaryna ylmy esas berdi. Munun nazary esaslary I.M.Sekenowyn nerw ulgamynyn esasy boleklerinin beyni tarapyndan merkezi inhibisiya owredilmegi bilen tayyarlandy. Gipnotiki yagdayyn esasy, I.P.Pawlowyn taglymatlaryna gora, beyninin korteksinin ustunde bolekleyin we den dal paylanys sebapli bolekleyin kortikal uky gornusinde osyan inhibisiya prosesi. Sohle sohlelendirisinin we inhibisiya prosesinin intensiwliginin gipnotiki uky bilen tebigy, adaty ukynyn arasyndaky esasy tapawut bolup hyzmat edyar, bu gadaganlyk tutus beyni korteksini oz icine alyar (asaky subkortikal formasiyalara gidyar). Bu bolekleyin pasgelcilik bilen, gipnotizirlenen we gipnotizirlenen arasynda aragatnasyk mumkinciligini upjun edyan Pawlowyn atlandyrysy yaly, adatca tolgundyrys merkezleri saklanyar – “garawul nokatlary”. Seylelik bilen, gipnoz yagdayyndaky adam, ahli dasarky gyjyndyrmalardan goralyan yaly, dilden teklip alyar. Adam ucin in adaty sertli gyjyndyryjy hokmunde sozun agirt uly ahmiyeti I.P. Pawlow. Gipnotistin sozunin bir tarapdan beynide ginden yayramagyna sebap bolyandygyny, beyleki tarapdan beyninin yarym sary korteksinin belli bir yerinde gahar-gazabyn jemlenyandigini gorkezdi. Bu, beyleki dasarky gyjyndyrmalaryn basdes tasirini yok edyar.
Gipnozyn osusi, durli dartgynlylyk we pasgelcilik cunlugy bilen hasiyetlendirilyan birnace fazadan ybarat dinamiki prosesdir. Esasylary sulardyr: gyjyndyryjynyn guyjune garamazdan refleks jogaplary intensiwlikde denlesdirilende denlesdiriji faza; paradoksiki faza – gowsak gyjyndyrmalar guycli tasir edyar, guycli bolsa gowsak tasir edyar; refleks jogaplaryn yoyulmagy yuze cykyan ultraparadoksiki faza – onyn tasir otrisatel inhibitor gyjyndyrmasy, inhibitor tasiri polo positiveitel stimul sebapli yuze cykyar. Gipnozyn yagdayy nerw ulgamyna tasir edyan durli faktorlaryn tasiri astynda yuze cykyp biler. Gipnoz, asa guycli dasarky gyjyndyrmanyn duydansyz hereketi we gaty gowsak we monoton esidis, gorus we taktiki stimullaryn netijesinde yuze cykyar. Koplenc, inhibitor yagdayy seyle gowsak we monoton gyjyndyrmalaryn tasiri astynda osyar. Adamda gipnoz hadysalary, ukusyz yagdayy yada salyan pikirlerin dilden teklip edilmegi bilen hem bolup biler. Gipnozdaky dasky gornuslere gora uc basgancagy tapawutlandyryp bolar: birinjisi – ukusyzlyk (adam parahatcylygyn zerurlygyny, bedenin adatdan dasary agyrlygyny basdan geciryar, gozuni acmak kyn); ikinjisi gipotaksiya (yenil uky), onda katalepsiya diyilyar (mumyn ceyeligi, beden agzalaryna haysydyr bir wezipe berilip bilner), adam basdan gecirmeleri yatda saklamak ukybyny we bu yagdayda ondurilen zatlary yitirmeyar; teklip gipnotiki yagdaydan sonky tasirini hem gorkezyar; ucunji etap, gipnotizirlenen adam islendik “basdes” tasirlerden doly goralsa we dine gipnotist bilen aragatnasyk saklanda, somnambulizm ya-da cunnur gipnoz; Mundan basga-da, adam oyanandan son, adatca gipnotiki uky wagtynda basyna gelen zady yada salmayar. Gipnozyn baslangyc etaplarynda adamlarda we haywanlarda dine duys yaly yagday yuze cykanda, taze sertli baglanysyklaryn doremegi we guyclenmegi mumkindir; gipnozyn has cunnur dowurlerinde, taze sertli baglanysyklary doretmek we hasam berkitmek prosesi has kyn bolyar. Gipnotiki fazalarda has yokary nerw isjenligi tarapyndan yuze cykarylan bu hadysalaryn hemmesi, beyninin korteksindaki nerw oyjuklerinin josgunlylygynyn peselmegi bilen baglanysyklydyr. I.P.Pawlow gipnozda we beyni korteksinde onyn ahenin azalandygyny one surdi. sohlelenyan inhibisiya. Cun gipnoz yagdayynda, somnambulizm diyilyan dowurde, teklibi durmusa gecirmek ucin in onat sertler doredilyar. Bu etapda adamyn doly hereketsizligini gazanyp bilersiniz, el-ayaklara islendik uytgesik yagdayy berip bilersiniz, gipnotizasiya edilen adamyn yadawlyk alamatlary bolmazdan uzak wagtlap saklajak durli gen yagdaylary (katalepsiya we katatoniya yagdayy). Somnambulistik etapda, adam hasiyetinde gaty cunnur uytgesmeler bolup biler, bu galyusinasiya we duygynyn beyleki uytgemelerine, seyle hem has irki dowre, hatda cagalyk dowrune gabat gelyan hereketler we amallar bilen yuze cykyar. Seyle hem, gipnozlasdyrylan adamyn bedenin kabir ulgamlarynyn isleysinin uytgemegine sebap bolyan durli tejribeler bilen ornasdyrylyp bilinjekdigi, mysal ucin yurek isjenligini yokarlandyrmagy ya-da gowsatmagy, asgazan-icege ulgamynyn motor we sekretor funksiyalaryny uytgetmegi, gandaky sekerin, lipoidlerin we hloridlerin mukdaryny kopeltmek ya-da azaltmak. Somnambulizm hadysalary beyninin uly yarym sarlarynyn korteksinde inhibisiyanyn den dal paylanmagy bilen yuze cykyar. Bu yagdayda, gaharlandyryjy we inhibitasiya proseslerinin arasyndaky funksional tapawut, beyninin emele gelmeginin kabirleri inhibisiya bilen ortulen gornusde osyar, beylekileri dine bolekleyin saklanyar we kabirleri ondan doly azat we oyanmak yagdayynda. Adam gipnozynyn koplenc hayran galdyryjy hadysalary, beyni yarym sarlarynyn ukusyz we husgar bolumlere bolunmeginin netijesidir. Ayratyn aydylyan gornusdaki gipnoz gonuden-goni uky alyp biler. Ukusyz yagdayyn gowsasmagy we ukudan oyanmaga gecis hem gipnotiki aralyk fazalary bolan tolkunlarda yuze cykyar. Gipnotiki maslahat beris hadysalary, esasan, I.P.Pawlowyn gipnotiki yagdayyn durli dowurlerinde hemise hasaplayan histeriyadan ejir cekyan adamlarda aydyn yuze cykyar. Seyle-de bolsa, gipnozyn emeli usulda yuze cykarylan histeriya degislidigine ynanyan J. Carkot we onun yzyna eyerijiler yaly, histeriki nasaglaryn goz onunde tutulan artyan tekliplerine esaslanyp, histeriya bilen gipnozy kesgitlemek nadogry. Dermanlyk maksatlary ucin V. M. Bekterew, Yu. V. Kannyabikh we beylekiler tarapyndan islenip duzulen oyanma usuly hem ustunlikli ulanylyar. Gipnoz dowrunde beyni korteksinin isleyis yagdayyny owrenmek I.P.Pawlowyn biologiki rolun ykrar edilmegine sebap boldy. gipnotiki inhibisiya we gipnozyn nerw ulgamy ucin gorayjy fiziologiki care bolup duryan oz-ozuni gorayan reflekslerin biridigini tassyklamaga mumkincilik berdi.
“Stigmas, stigmata (grek dilinden – stigma, stigmatos – tayajyk, yz, tegmil, alamat) – Injilin miflerine gora kabir dindar adamlaryn bedeninde meyletin yuze cykyan derinin gyzarmagy, gogermegi ya-da yaralary, Haca cuylenen Mesihin tiken we dyrnak tajinden yaralary bardy. Stigmatanyn peyda bolmagy ybadathana gudrat hokmunde garaldy we dini fanatizmi ojukdirmek ucin ulanyldy. Dowrebap ylym, stigmatizasiyanyn oz-ozuni teklip etmek tendensiyasyna we histeriya nasaglaryna mahsus agyry duygurlygyna esaslanyandygyny kesgitledi. Teklipin we oz-ozuni gipnozyn (hyyaly yanmak, hyyaly gogermek we s.m.) tasiri astynda derinin uytgemegi yagdaylary lukmancylykda belli we bedenin her bir boleginin onurga yiliginin usti bilen nerw gecirijileri bilen baglanysygy bilen dusundirilyar. we beyninin korteksi bilen subkorteks. Kabir sertlerde nerw ulgamynyn kadaly uytgemegi dokumalarda metabolik proseslerin bozulmagyna sebap bolup biler, derinin gyzarmagy ya-da cismegi we beyleki nasazlyklar yuze cykyar. Bu mehanizm stigmatanyn esasyny duzyar "(Tihomirow A.E. Sozlerin we alamatlaryn gelip cykysy. Yrymlar ylmy," Ridero ", aterekaterinburg, 2017, sah. 138-139).
Kabir hadysalarda gipnoz, edil uky yaly, nerw isjenligini dikeltmage we gowulasdyrmaga komek edyar. Gysga mohletli gipnotiki yagdayyn netijesinde beyni korteksinin isjenligi gowulasyar, assosiatiw prosesler yenillesdirilyar we uns we yadyn funksiyalary guyclendirilyar. Gipnotiki inhibisiya, bedenin dokumalarynda we ulgamlarynda mohum proseslerin dikeldilmegine komek edyar we yadaw myssalaryn isleysini gowulandyryar. Gipnoz hadysalarynyn jikme-jik seljermesi ilkinji gezek gipnotiki yagdaylaryn syrly hadysalaryny ylmy taydan subut etmage mumkincilik berdi. Gipnoz tapgyrlarynyn acylmagy, durli kesellerde koplenc gorulyan uky bozulmalaryna dusunmage we oylanysykly bejerga gosant gosdy. Pawlowyn uky we gipnoz baradaky owredisi, nerw we akyl kesellerinde yokary nerw isjenliginin has cunnur bozulmalaryna dogry dusunmek ucin ylmy esas doredyar we olary bejermegin tasirli usullaryny tapmaga komek edyar.
Gipnoz, esasan isleyan nerw kesellerini merkezi nerw ulgamynyn organiki sikesleri bolmazdan bejermekde amatly netijeler bilen ulanylyp bilner. Bulara obsesif yagdaylar, histeriya we s.m. giryar. Gipnoz alkogolizm we nesekesligi bejermekde ustunlikli ulanylyar. Gipnoz, esasanam aldaw bilen yuze cykyanlarda, seyle hem patologiki hasiyete eye bolan gipnozyn ozune cekiji yerinde yuze cykyar. Gipnotiki teklip akusercilik tejribesinde caga doguranda agyryny azaltmak, hirurgiya we stomatologiya yaly ugurlarda ginden ulanylyar. Degisli gipnotiki teklibin komegi bilen kabir deri kesellerini bejermegin amatly yagdaylary beyan edildi.
Terapewtiki maksatlar ucin gipnozyn usuly durli-durli. Kop adamlar gipnoz edilen adamyn yuzune ya-da yuzune we bedenine yenil urlan paslary ulanyarlar. Basga bir usul, uzak wagtlap yalpyldawuk jisime nazary dikeltmekdir. Esasy usul, ukusyzlygy osdurmek baradaky pikirlerin dilden teklip edilmegi hokmunde garalmalydyr. Bu usul bilen, asuda, hatda birmenzes ses bilen hassany uklap galjakdygyna, uklayandygyna we uklayandygyna ynandyryarlar.
Gipnoz taryhyndan
Gipnoz we gipnotizm sozlerinin ikisi hem neyrohipnoz (nerw ukusy) adalgasyndan gelip cykyar, bularyn hemmesini 1820-nji yyllarda Etien Feliks d'Haenin de Kuvilliers doredipdi. Gipnoz adalgasy gadymy grek ????? gipnolaryndan, "uklamak", -oz???
– oz gosulmasy ya-da sleep???? gipnooo, "uklamak" (teoretiki gipnozdan gelip cykyar) we -is gosulmasyndan gelip cykyar. Bu sozler 1841-nji yylda Sotlandiyaly hirurg Jeyms Brayd (kamahal yalnys hasaplanyar) tarapyndan inlis dilinde ginden yayrady. Brayd, tejribesini Franz Mesmer we onun yzyna eyerijiler tarapyndan doredilen ("mesmerizm" ya-da "haywan magnetizmi" diylip atlandyrylyan) esaslandyrdy, yone proseduranyn isleysi boyunca teoriyasynda tapawutlandy. Gadymy Rusda gipnoz “jady”, gipnozlasdyrylan adamlara “jadyly” ya-da “jadyly” diyilyardi.