Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Сейтенні соы сзіні мнісі бар еді.
Батыс Сібірді трын жрты мен жер айдалып баран адамдарды арасында йел жынысыны те жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11 февраль кні азаша Тауы жылы апан айыны он бірінде Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соыс губернаторына Сібірмен шектес аза секілді «братана» лттарды жас ыз балаларын ола тсіруге жарлы берген. Бл жолда андай амал болмасын олдануа рсат етілген. Сатып алуа да, алдап алуа да болады делінген.
Осы жарлы бойынша ола тскен ыз балалар шоындырылып, йел жынысына мтаж семьялара тапсырылуа тиісті. Асырап алан адамдара азы-тлік ретінде он бес жаса толана дейін кмек крсетіліп, ал ыз балаларды келген кісіге олма-ол он бес сом сыйлы берілетін.
Міне осы жарлы Сейтенні туан інісі Тайжанны жеті жасар ызы Алтыншашты да армаа тсірген еді. Тайжан патшаа арсы ереуіл
— Сол стап бойынша біз азынаа жз арадан бір ара жаса тлеуге тиісті едік. Біра сол заны зін кім дрыс олданып жр? Аа слтандарды малы жта іліксе — зекет тле. Жанаралды, пристапты йі ртенсе — лесіді апар…
— А патшаны салы туралы осымша мірі шыты деп жргендері айда? — деді Ожар тнере.
— И, шыаны рас. Біра одан ара азаа андай пайда? оян жылы мамыр айында патшаны салытан босатан бес жылы ткеннен кейін, жаа жарлы шыты… Бл жарлы бойынша кімет ызметінде жргендерге, аа слтан, болыс, жситірлерге бірталай жеілдік берілді. Оларды біраз малдары салытан босатылды. Тек здеріне меншікті тлегіттері шін ана салы тлейтін болды. Бл жарлытан тан Смеке, Бкей, Ули ханны тымдары ана. Патша азама жаан ызметтері шін тре тымыны шаыра ие слтандары мы жылы, мы жарым ара мал, мы жарым сом ашаа дейін мір-баи жаса тлеуден ада етілді.
— Жо, мен патша азамны бл жарлыын айтып келе жатан жопын…
— Енді ай жарлыын?
— Жаса тленетін мал саны ш жылда бір саналанмен, жт жылы жасаты тек олда алан мала тлейді деп жргендері айда?..
— Оны рас. Біра азаа он ірі арадан бір тса тледі не, жз тсатан бір ірі ара тледі не, брібір емес пе? Байаймын кмейіде бірдеме тран іспеттес. Онда сен а патшаны бізге істеген жасылыы болса соны айтшы?
— Кмейімде ара халыты мтажына иналан запыран тр, — деді Ожар абаын ткситіп. — Одан бтен не болушы еді менде?!
Сейтен Ожара жылы жзбен арады. «Мен осыдан бекер кмнденіп келем-ау. анына тартпаанны ары сынсын демей ме аза, анына тартып-а келе жатыр-ау бейба. кесі убет аржасты бел баласы еді…».
— йткенмен, алауын тапса ар жанады, — деді Ожар айтадан н атып. — Ає патшаны да тілін таба білген жн. Осыдан екі жыл брын кктемде араткелді аа слтаны даймендені оырлжасы азатар балаларымызды сыпайа — солдата алады деп сескенетінін арыз етіп Петрбора бар- анында, патша азамны зі аза жігіттері еш уаытта да сыпайа алынбайды деп, бзау терісіне мрін басып, уадасын жіберген жо па?
«Осыны зі ай сопаа апара жатыр?» — деп Сейтен таы да сезіктене алды. Сйтсе де:
— Бзау терісі емес, бзау терісінен істелген ааз десетін. ап-алы болатын, зім кргем, — деді ол жайбараат. — Сол ааздан кейін аа слтан оырлжаны адірі лан-асыр сті. Соны арасы ой б кні алы Ар- ынды шашау шыармай стап отыраны. йірін бермес осындай бір мараса айырлар болатын. — Сейтен сл ндемей алды да, крсіне айта сйледі, — жиырма мы жылы айдаан дайменде баласы ондай аазды алуды бір амалын тапан шыар. Біра а патша ділетті болса асым трені арызын неге тыдамады?
— андай арызын?
— асым тре аза жеріне бекініс салып, пірказ руды тотатуын талап етіп осыдан он жыл брын ааз жазан жо па? Одан не шыты? Жауап беруді орнына жерімізге скер стіне скер ткті. Амола, Аякз, Баянауыл кірігіні кіндік ортасына Атау бекінісін сала бастады. Бнысы енді бкіл Араны анды шеберіме аламын дегені емес пе? Осыны сезген асым тре оан хандыына арай ауысты ой. Ондаы ойы Сыр бойындаы алы азаты Абылайды а туыны астына жинап, діні бір оанмен тізе осып жртымызды тыныш, аласыз ету емес пе еді.
— Біра асым трені ол ойынан не шыты? — Ожар мысылдай клген трізді. — Ташкент шбегінен Есенгелді мен Саржанны аман айтуыны зі екіталай…
1824, яни азаша Мешін жылы Ккшетау приказы рылды. Бл — а патшаны Абылай рпаыны ата мекеніне ауыз салуы еді. Осы жылдан бастап асым тре баласы Саржан слтан ол жинап патша скері мен стапты жатайтын Смеке, Бкей, Ули хандарды рпатарына, Ккшетауды аа слтаны ара Тоаны Зіларасына арсы крес бастады. Кейде жеіп, кейде жеіліп, басынан сан айасты ткізеді. Аырында оан хандыыны ол астына еніп, 1834, яни Жылы жылы осы хандыты бас кші Ташкент шбегі, тжікті алпы руынан шыан Ммет ліммен тізе осып, аза жерін Россия империясынан бліп алма болып, алты мы скермен лытау іріне келді. Осы ірге оран атты бекініс трызып, бізге осылыдар деп жан-жаына жар салады, аа слтан, ел билеген асаалдара ат шаптырады. Бір жаынан шаын-шаын жаса аттандырып, араткел, Ккшетау жеріндегі алы Арын елін шаба бастайды. Мны естіген Сібір губернаторы лытауа генерал-майор Броневский басаран алты зебіректі бір мы скер жібереді. Броневский кп кешікпей лытауа таяйды. Жаын алан патша скерінен орыан Ташкент шбегі орана азантай сарбаздарын алдырып, Бетпадалаа арай ашады. Ал оран бекінісі кп соыспай Броневскийге беріледі. Ташкент шбегі Ммет лім аза жерін Россия патшалыынан оай ала алмайтынына кзі жетіп, кресті бірден тотатады. Одатасыны мндай опасыздыын крген асым тре балалары енді Сыр бойындаы азатарды жинап, оан хандыыны ыпалынан тылма болады. Біра Ташкент шбегі бны сезбегенсиді, а патшамен кресуге айта ол жиямыз, кееске балаларыды жібер дейді асым треге. Ал ол рылан апанды аармайды. Ташкентке жиырма жігітпен олбасшы балалары Есенгелді мен Саржанды, шбыртпалы Аыбай батырды, Саржанны жиырма жасар баласы Ержанды жола шыарады. Бларды Ташкентке кеткені Араа да жетеді. Ожарды айтып келе жатаны осы жйт.
Сейтен бл хабарды брын естісе де, мысылдай сйленген сзден бір суы кекесін аарып алды. Ожара сескене арады. Кенет есіне осыдан ш кн брын ойнынан жлып алып тастаан шбар жылан тсті.
Айдын клді, жасыл белді, араай, айы сысыан атпар-атпар жартасты Баянауылдан аттанан Сейтен араменді тауы етегін басып, Балашты теріскей тмсыындаы Мы аралды батыс жаына тпек еді. Осыдан ш кн брын блар араменді тауыны шрайлы етегіне жеткен. Бір жетіден бері ат стінен тспеген Сейтен, кш орныысымен, жан-жаы аны крінетін бір жартасты тбені басына шыып, кз шырымын алдырма болан. йытап кеткен екен. стінен бір суы леп ткендей сезінді. Кзін ашып алды. Ештее де крінбейді. Ел жым-жырт йыда. Аспанда кміс ай ана аырын жылжиды. Мны оятан не? Сейтен озалмай н-тнсіз сл жатты. Сол мезетте-а кеуде тсында бірдеме жыбырлаан сиятанды. Алаанын сл жма, о олын кеудесіне ойып йытайтын деті бар еді. Кенет аш арнына сп-суы бірдее тиді. Сейтен жылан екенін бірден сезді. озалуа болмайды. Таулы жерді жыланы уытты келеді. Жылан сырып кеудесіне таман келе жатыр. Мндай суы, мндай ызарлы болар ма! Талай ажала арсы мтылан Сейтен батыр, жрегі аттай тулап демін зер алды. Баяу сырыан жылан бір кезде Сейтенні сл жмулы алааныны арасына басын сты. Лаа бас, білектей жуан, айра тас тстес тау жыланыны зі. Егер саусаыны бірі дір етсе бітті, улы тілін салып алуы кміл. Енді жылан басын алаан уысынан ткізіп, рі арай жылжи берді. Сір, тама тсына келіп оралма. Сейтен бала жасынан жылан-шаяннан орып крген емес. Мндайды талайын табанына басып улы тілін суыраны бар. дет ылан олды білектей жуан жыланны алым тсынан ышаштай боп алай жмыла аланын Сейтен оны ойнынан алып шыанда бір-а білді. Жылан иретіле, блына білегіне ораланмен, кшті ол алымынан бір-екі рет мытып-мытып ысып жіберді де, бос бйендей лексесін солба еткізіп анандай жерге топ еткізді.
«Мынау Ожар да ойнына кіргелі тран сондай шбар жылан емес пе екен?» Ожар анша шомбал боланмен Сейтенні рыштай атты арулы олыны бір мытыанынан алмайды. Бордай опырылып ат стінен лап тседі.
Ожар Сейтенні ашулы абаынан бір смдыты сезді ме, жааы аырт айтып алан сздерін жуып-шайды.
— оан шбегілеріне сену иын. Жеілтек йел трізді, здеріні кіл ауан жаына арай жалт ете тсулері оп-оай… Есіл ерлер аалдыпен мерт болып жрмесе нетсін.
«Жо, Ожар баяы Ожар. Мнымен бірге бір айыа мінуге болады». Сейтен жан-жаына ойлана кз тастады. Кн кешкіріп алан екен. Дала майт топыратанып, жаз ортасы ауып сары балатана тскен, таспа жоыша мен жатаан, шегел кездесе бастаан. р тста ойдым-ойдым алы араай крінеді.