Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Азантай адаммен аттанан Падуров ола тсті. Эссенні ылыын орлы санаан Жоламан Петербургтаы Бірінші Александр патшаны зіне білазыны ріназы слтаны мен Сырым батырды баласы Жсіпті укіл етіп жіберді. Патша бларды абылдамады, рі Петербургтен айта шыартпай ойды.

Бір жыл ткеннен кейін Жоламан Эссенге таы хат жазды, зіні ата-мекен жері жайындаы тінішін айта келіп, ріназы мен Жсіпті, Орынбор трмесінде жатан нда баласы Тленбайды оя берсе, есаул Падуровты босататынын білдірді. Бл хат та жауапсыз алды. Бір ай ткеннен кейін бден кйінген Жоламан Эссенге шінші хатын жолдады… скери губернатор бл жолы да жнді жауап бермеді, тек олындаы ттындарды тлеуі деп ш жз жиырма жеті сом аша жіберді «жне бдан былай арай арамыздаы келіссз Серазы хан арылы жргізілсін» деді сол слесо алпында.

Бл орлыа шыдай алмаан Жоламан аырында ата онды. Соынан сарбаздарын ертіп, ш жыл бойы Елек маайына салынан бекіністер мен жаа орнап жатан алаларды шабуылдаумен болды.

Бан жауап ретінде патша кіметі жаса стіне жаса шыарды. О-дрілі мылты пен кк рыш ылыша шыдай алмай Жоламан скері сан жеілді. Біра туан жерді ке даласы оран болан жігіттер ашан да кп шыына шырамай тылып кете берді.

Жайыты кншыыс жаына шегелді олын мол сып желіккен патша кіметі енді Ор мен Троицк аласыны

арасына жаа жол салды. Осымен байланысты Арын, Алшын, ыпша руларыны он бес мы шаршы шаырымдай е шрайлы жерін басып алды. Бл рулар енді кешегі з жерінен бгін шп шауып, мал оттатуа рсат алу шін патша ызметкерлеріне кп аша тлейтін болды. Мал айысы — жан айысы дейтін аза ке жайлау, шалынды даласынан айрылып, не істерін білмеді. Аырында барып А Жайы зені мен араткел ортасын жайлаан Арын, ыпша, Алшын, Найман, Уа, Керей рулары ауы-ауы а патша отаршылы саясатына арсы ереуілге шыа бастады. скер тран бекіністерді шауып, а патшаа берілген, Россия империясыны ол астына кіріп алан Бкей, Ули, Смеке тымдарынан шыан слтан-правительдерді ауылдарын талады. Алайда зара баасты, бсеке, алауызды сияты дерт жайлаан бл руларды оан-лоы ереуілдерін, аза даласыны р тсына скерлі бекініс орнатып лгірген патша губернаторлары басып тастап отырды. Жайы зеніні кншыыс жаындаы Орта жз бен Кіші жз рулары ткен жылы ана жаппай бас ктерген еді. Бл 1835, яни ой жылы ереуіл араткел мен Жайы арасындаы е лкен ереуіл болды. Біра бл ктеріліс те нтижесіз аяталды. Алайда ол бастаан батырлар енді жауды жеке шауып жее алмайтындарына кздері жетті. Бкіл азаты бірігуі керек екенін тсінді. Біра ш жзді азаын тегіс кім басарма? р ру жеке отау тігіп зі би, зі ожа болысы келді. Орта гізден — оаша бзау. Бл р руды басты адамдарына олайлы. Сондытан олар енді біріктіруден грі бытыратуа мар. рине, р рудан шыан алуан-алуан ол бастар батыр, топ жарар шешен бар, біра бар руды таымы толар, аылы мен ерлігіне бас рар бірде-бір ксемі жо. ала берді, р жзді бас иер батыры да жо. Батыр дегендері тек з рулары шін ана. Мндай жадайда бар азаты басын кім осады? Кім тласы болады?! Сондытан да кп жрт Атабан шбырындыдан со азаты ел етіп айта ктерген Абылайханны рпатарына кздерін тігуде еді. алматарды бетін айыран со, за жылдар бойы, Орта жзді шын мнісіндегі міршісі болып келген Абылайды ш жзді бас ктерер адамдары 1770 жылы а кигізге ктеріп хан сайлады. Біра Екінші Екатерина патша зіні 1778 жылы 24 майда берген Указында оны тек Орта жзді ана ханы етіп бекітті. Неге Абылайды тінішін абылдамааны жайында осы Указды Орынбор губернаторына жолданан сол жылы жиырма бірінші сентябрьдегі сенат коллегиясыны хатында крсетілген. Онда бар азаты бір хана билетіп, басын осуды ауіпті екенін ашып айтан. Таы осы хатта Абылайды Россия императорына баынанына патша бекінісіні бірінде антын бергеннен кейін ана оан ханды грамотасы мен ндыз ішік, тлкі брік, кміс ылыш тапсырылсын делінген. Біра Абылай патшаны бл талабын орындамады. Указбен танысуа зі келмей, аасы Жолбарысты жіберді. Ол сендерге баынамын деп Россия мен ытай императорларын бірдей алдап, ал шын мнісінде лкен Орда ханы болып жре берді. Біра бл кезде білайыр, Нрлі рпатары басар- ан елдерді кбі патшаа шын баынан-ды. Ал Абылайхан лгеннен кейін 1782 жылы хандыа оны лкен баласы Ули бекітілді. Ол бірден Россия патшасыны отаршылы саясатына мойын снды. Ал Абылайды зге рпатары, сіресе алма йелінен туан баласы асым тре бан кнбеген-ді. Абылайды ш жзді бірдей аузына аратан ханды мртебесін кксеген асым тре, оны лкен балалары Есенкелді, Саржан алыс-жлыстан бір кн тыйылмаан… алы бара Шыысхан рпатарыны мндай шерменін айдан білсін, зіні туелсіздік тілеген, жерін ораан кресіне Абылай рпатарыны ежелгі арманы сйкес келіп, басымызды осылар осар деген мітті ккейлеріне тмардай таан. Бл кезде патшаны отаршылы саясаты шегіне жетіп, аза еліні ай тсында болса да ереуілге шыандар тобы кбейе тскен. Мы бла осылса зен болады. Басара білер кісі болса мына ру-ру боп ктерілген, туелсіздігін асаан халы бір туды астында біріксе, длей толынды теіз трізді ажайып кшке айналуы сзсіз. Ал сол кшті кім басарады? асым тре балалары сонау аратау маында. Жне азір оларды тасы рге домалайтындай халде емес екенін бкіл Ара, Жайы біледі. оанмен тіл табысар кн бар ма? Тіл табысан кнні зінде оны рісі за боларына кім сенеді? Былтыр жаздаы Ташкент шбегіні ылыы таы айталанбасына кімні кзі жеткен? Сауда адамында птуа жо, аза елін садаа етіп, з пайдасын кздеп отыран сонау алыстаы оан ханына сенгенмен не пайда? Сенбегенде не істеу керек? Россия патшалыымен біріктік дегенді сылтау ылып, ел-жртын анап жатан ара-зын слтандарды жемі болуа кне бересі бе? Кнбеске шара бар ма? Іш азандай айнайды, кресуге дрмен жо. Ора тірелген жеріміз осы шыар. Енді аяыды еппен баспаса омаатаны.

Жоламан батырды баанадан бері ойын шырмаан осылар. зі атты сасан кйде… «Жо, бір жолын табу іс-а. Таппаса болмайды. йткені соымнан ерген мынау алы Табынны тадыры шін менен баса кім жауап бермек? Жн сілтей алмайды екем, о баста-а жртты жел ктерген толындай йы-тйы етпеуім керек еді».

Жоламан рі ойлап, бері ойлап бір шешімге келді. «Кп орытады, тере батырады». Бар азаты басыны бірлігі бізге оран бола алады. Біра ол оайа тсе ме? аза сонда кімні соынан ереді? Елге тта бастысы кім? Абылайды туын ктеріп жиырма жылдан бері Сібір губернаторымен, оыр- лжа, Зілара аа слтандармен алысанда, асым тре, Есенкелді, Саржанны содарынан бар ерте аландары Алтын, Тоа, Уа, Алтай руларыны ауылдары ана! Ал мені соымнан ерген Табыннан баса кім бар? Бар азатан жрта тла болар бір батыр л шыпааны ма? Неге батыр л? Аылгй шешен болса да жетпей ме? Жо, аза р ділмара ермейді. Батырлыты сйер жауынгер халы ел басарар аылдылыы мен жау тсірер ерлігі болмаса, басын имейді. Алты алаша аян ондай кім бар? Осындай бір л табылса, намыс дегенді былай оя трып, зі де оны ол астына кіруден тартынбас еді.

Алдында ол бастаан кесі мен аалары боландытан Кенесарыны бл тста блендей аты шыа оймаан. азата ол кезде не кп, батыр кп, Кенесарыны кейбір ерлігі аалары айбарыны тасасында ала беретін. Сондытан Жоламан оан тотамады. «Кім бар?» деген арманды сраына жауап таба алмай басы кі-ткі болды.

Дл осы стте оны жанына Байтабын келді. Байтабын лкен апасынан туан Кіші жзді Есентемір руындаы жалыз жиені еді. Жанындай жасы кретін. йтсе де ел амын ойлаан Жоламан, иын-ыстау атерлі нартуекел іске кбінесе Байтабынды жмсайтын. йткені Байтабын шексіз батыр, епті, айлакер. Тапсыран істі тап-тйнатай етіп орындап айтады. Біра згеге сыр бермегенмен, Жоламан да Байтабын ораланша жанын ояра жер таппайтын. Тек жалыз жиені атерлі сапардан аман-есен келгенде ана барып, жабырдан кейін ашылан аспандай жадырап сала беретін. Бгін де осындай халде еді. Байтабынды крісімен кілі ктеріліп уанып алан. Міне, енді жанына келген жиенін мадайынан иіскеді.

— Сен ораланша мылтыты аузында трандай болдым ой.

Жауынгер болып алан жас жігіт наашысыны лі де мны бала кріп мадайынан иіскегенінен ысылып:

— Ту, кке-ай… — деді клімсірей ызарып.

Жоламан бойын тез жинап алды.

— Шыан скер кп пе екен?

— Екі топ. Бірі — жзге таман крі ылыш. [3] Елек бойымен жоары ктеріліп келеді. Бріні мойынында бір-бір карабін мылты. Басарып келе жатан оржынды ара Бураны зі.

аза ат оюа андай шебер. Адамны бойындаы бір жасылыын, не кемістігін тауып алады да соан сйкес не мазатайтын, не кекесін, немесе мадатайтын бір ат таба ояды. Байтабынны оржынды ара Бура деп траны хорунжий Карпов. Бл зі зор денелі, кеуде, білектерін жн басан ашуша ара кісі. рине бан ара Бура деген ат дрыс келеді. Ал оржынды деген сзді хорунжийден шыанын аза лдеашан мытан. Сондытан оржын артып жрмейтін ара Бураны неге оржынды дейтіндерін здері де білмейді. Сір блар да руа блінетін шыар. Шбыртпалы Аыбай деген трізді, бны да оржынды делінуі содан болар дейтін де оятын.

3

К р і ы л ы ш — карательный отряд деген маынада.

Карабин мылтыты отауы жылдам болмаанмен, ол кездегі е мыты ару. Жоламан сарбаздарында бл мылты атымен жо. Жігіттерді олында сойыл-шопар, сада. Тек кейбіреулерінде ана Хиуа шеберлері істеген зын мойын білтелі мылты. Сондытан сарбаздарды жаумен оян олты келгенше е кп пайдаланатындары сада. Ер басына ілген рнекті кигіз жара орамсаларда бірнеше жебелер атар тізілген. Сап жаы ана крінеді. Бас жаы тменде. Оларды кейбіреулеріні штары жылан уымен немесе аусыл болан сиырды сілекейімен суарылан. олмен стауа болмайды. Бл жебелер тиген жауды тірі алуы екіталай. Ежелден сада тартып йренген аза, осы атамзаманы арумен де зебірек пен карабина арсы шыуына араанда туелсіздік арманы ажалдан кшті боланы да йтпесе…

Жоламан алдаы айасты аншалы иына тсетінін кні брын адап тр. Ол беліндегі орасанда жасалан кк семсерін сл озап ойды да:

— Зебіректері бар ма екен? — деді.

— Жо, онысы жо.

— Мнысы жасы екен.

— Біра, ккірт о-дрісі кп деседі. зім кре алмадым. Крген жігіттер ос ат жегілген арты арбада ара кигізге оралан бір кбі о-дрі бар дегенді айтады.

— Бны да еске алан жн. Білтелі мылтыты бір сарбаза тапсырармыз. Атары тек сол ара кигізді арба болсын. — Жоламан кенет бірдеме есіне тскендей Байтабына брыла арады. — лгі а кз Жбірейілі мен маа лексалдысы кзге тспеді ме?

Жоламанны а кз Жбірейіл, маа лексалды деп траны Елек бойындаы бекеттерді Гаврилло, Александр деген урядниктері. Ашулананда кзі аарып кететін Гаврилло мен мрнынан мыылдап сйлейтін Александр, Елек бойыны азатары арасында белгілі ан ішер, тас мінез атал урядниктер. Кптен бері аза ереуілшілерімен айасып деттенгендіктен, блар алаасарлау Карповтен грі дала рысыны тсілін біледі. Елек маымен бден таныс. Айла, улытары да бар. Ереуілшілермен кейде итжыыс тсіп жретін смдар. Жоламан оларды сондытан да срап тр.

— Екеуі де Серазы ханны жасатарымен бірге. Блар да жзге таман кісі. Он шаты іштесерлері [4] бар, згелерінде исы ылыш, болат шты найза. Блар бізге шзен тоырауынан кеп тимек.

— Амалдары айын. ышаштай екі бйірден алма ой.

— Солай трізді.

— Дегендері болса игі ед-ті!.. — Жоламан кенет Байтабына тесіле арады. — Абкенді кре алды ба?

Тегеурінді жігіт бл сратан иыын ара тас басандай, п-стте ждей алды.

— Жж-жо…

Абкен Табын руыны бір момын адамыны жалыз ызы. Бесіктен шыпай жатып наашысы Жоламан оны Байтабына айттыран-ды. зі ауды кгілдіріндей демі болып сті. Мал баан ата-ананы осы жалызына бір лкен аста Серазы ханны кзі тседі. Аста бйгеден келген Табын руыны аты шулы ара кк аалтекесінен крі, ханды осы ата шапан сегіз жасар блдіршіндей ерке-шора ыз та алдырады. ызды бой тласы згеше еді. Анау-мынау бала жігіттер шыдай алмайтын алыс ат жарысына сегіз жасар Абкен шыдады. ыз тани білетін Серазыны ыраы кзі осы слу пішінді балдыран жасты бірден шалады. Тбі осы ыздан бір ажайып крікті, не нері асан йел шыатынын айтпай ады. Содан кейін барып… ас бітпей хан Абкенні кесіне зін тлегіт етіп алатынын білдіріп «бізді ауыла кш» деді. Хан мірі екі болан ба, ш-трт кннен кейін момын Жантемір Серазы ауылына кшті. Хана тлегіт болан адамны, з бетімен ыз беріп, ыз алуа ы жо. Брін хан шешеді. Жантемір де осы салтты сатап азын-аула алан алы малын Жоламанны туан апасы, Байтабынны жесір алан шешесі Кнкейге айтып берген. Ауылдас болып, зіні Байтабына айттырыланын білетін Абкен оан деген отты сезімі оянбаса да, біртрлі жылы тартып, іштей оны зіндік санап, жасы кре бастаан. Кенет тадырыны неге згергенін аны тсінбесе де йтеуір бір смдыты боланын сезіп, имастыпенен жылай-жылай кете баран.

4

І ш т е с е р — штюцер мылтыты азаша аты.

Бл уаиа бір тайпы елді биі, слтаны Жоламана атты батан. р кілді батыр, намыса шауып те орланан. Біра амал не, іш азандай айнаанмен, ер намысынан крі ел намысын жотар заманда хана ол жинап арсы шыа алмады. йткенмен іштегі ыза шпейтін кекке айналан. Жоламан батырды Серазы хана те-мте шігуіні де бір себебі осы еді.

Сйткен Абкен ріп ауыза салардай асан слу ыз болды. Жйрік йретер жеттігі де жрт аузындаы жыра айнала бастаан. мір деген теіз де, адам желкен айы трізді, тадыр желі айдаса кездеспей трмайды. Кіші жзді кп рулары кей жылдары бас осып алан ан жайлауларда Байтабын мен Абкен де ш-трт рет шырасан. Бір кездегі балалы жылы сезім енді лапылдаан жалына айналан. Біра жастар ашы ауышып кете алмаан. Екеуі осындай айы шешілмеген ре-шреде жргендерінде, Абкен он алтыа жетті. Крі тарлан Серазы алыстан болжаан екен. Бкіл Жайы, Елек, Жем бойыны жігіттеріне армана теелген Абкенді Серазы ханны зі тоалдыа алады екен деген сыбыс бір кні елге жайылды. Ханны тоал алуы жрта блендей ауесет хабар емес, біра осы суы сзден Байтабын біреу ойнына жылан салып жібергендей ыршып тсіп, сенделіп барып жер бауырлап жатып алды. Бл хабарды естіген Жоламан Байтабыннан атты иналды. Ыза мен кек, орлы брі жрегіне біздей адалып, жанын ояра жер тапызбады. йінде жатан жиенін шаырып алды да жрт кзінше: