Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Жоламан кші Сейтен кшіне млде самайды. Кигіз йден бтен, шошита тігілген араша лашытар мен а шатырлар крінеді. Малды дені тйе мен ой. йір-йір жылы да бар. Бларды да кейпі згеше. Алыса талмай шабатын смбіл жалды азаты мыты жылысымен аралас аз мойын, сида аяты, ктерікі кеуделі трікменні аалтеке, текежаумыт тымдастары да кзге тседі. Кшті, малды да сні тйе. Шудалары сала лаш желкілдеген ос ркешті буралармен бірге, ор ояндай сидиан жаа туан лындай тыыр жнді, арабы ызылт нарлармен аралас, стіне сегіз анат й тиесе де мы етпейтін лк тымдас аруаналар… ой-ешкіні кпшілігі тбіт жнді, арар мйізді теке, емшектері кнектей, мол саалды тыл ешкі, топтан лсін-лсін бліне жайылан брте ла, жібек жнді сек…
Адамдарыны киімдері де Ара ірінікінен басаша.
Бастарына кигендері кеуделеріне дейін жабатын тйе жн далбаай,
Ал йелдеріні киімі Ара киімдерімен тектес. Оалы амзол, зерлі шапан. Кмшат брік, кміс тізген кілі сукеле. Оамен зерлеген, кміс теге адаан жер сзген мол ос етекті барыт, бтес кйлек. Анда-санда шетіне ши барыт ттан, белі ыналан, жібін жіішке етіп иірген шекпен амзол, пешпент. Кміс шолпты, алтын жзік, меруерт ала, сом білезік, снді сыра — брі де бкіл аза йелдеріне жарасты дние. Дегенмен, йелдеріні де киімінде згешеліктер бар. Кіші жзде кимешек орнына кнгейлік киеді. Жас келіншектер осы бір кестеленген снді жаулыты кейде ла тсына, тбесіне кі де таады. Ал ыздары Орта жзді ыздарындай аш белін ынар кміс белбеу, кілі таияа уес емес.
алы ел бл араа кеше кешке таман келіп онан. Тйені омын алып, ос шатырлар тігіп екі-ш кн тыныуды йаран.
Алыс жола тйеден грі олайсызыра жылы малы, кешеден бері, зен жаасындаы урай аралас кгал шп пен ыра бетіндегі жусанды боза тойынып, тез-а белі ктеріліп алан.
Бл кш те жайшылытаыдай серуенді кш емес, дрліккен, рейленген, ата-мекен ке жайлауынан босан кш. Ойдым-ойдым болып онан ауылдарды етек-жеі жинаты. Бларды кшірген жаяу борса, жеіл желкем дау-шар емес, бкіл Жайы пен Елек, Жем бойын дрліктірген, елге келген зор апат. Ер азаматтары жау басар жйріктеріні ер-тоымын алмай тнде ос ма- айында оттатып отыр. лі жауа тспеген жігіттері де бейам болмайы дегендей лсін-лсін кнбатыс жаа кздерін тігіп, семсерлерін ыса стап ояды. Ал кейбір жрек жтан батырлары крке, лашытарды асында жіішке найзаай мезелдес кгілдір рыш алдаспандарын амсыз айрауда… Жас балаларда да ре жо. Олар деттегісіндей асыр салып ойнамайды, топ-топ болып жиналып блар да лденені зара сыбырласа сз етеді, Тобылы кре слуларында да ажарын бейне жо, деттегідей слделері рып бота кздерін кілдестеріне адамайды. ара су секілді тнжыраан ауыл стіне тнген ауыр айыны тек анда-санда сылдырлаан ыз шолпысыны ні мен кк аспанда тізбектеле шан аз-йректі сылы ана бзады.
Расында бл ауылдар сонау кнбатыс жатан хабар ктіп тыпыршуда еді. Сондытан ер азаматтар была жаа жиі арайды. сіресе ана тбе стіне жиналан арттарды ішіндегі апсаай денелі, ара саалды, орта жаса келіп алан тлалы кісі дегбірсіз отыр. была жаа адалып алан. Оны стінде темір торлы шола сауыт. Басында темір тор далбаай. Сауытыны жеі шынтаына ана жетеді. Білегін ішінен киген кк барыт пешпентіні жеі жауып тр. Оюланан кк барыт ке бала шалбар. Аяында кмістеген ке онышты саптама етік. Сауытын ышырланып алан. Кміс белбеуінде жез саалы, ынына алтын жалатан кк семсер. Сол олыны шынтаына ілген болат алан. азір ауіпсіз бір тынышты ша боландытан шетіне зер стаан кк барыт шапанын иыына жамыла салан… Осы бір ссты адамны айбынды трінде азір бір лкен обалжу бар.
Бл — осы кпті олбасшысы. Табын руыны биі, мы жылы айдаан слтан Тіленші лы Жоламан батыр еді.
Ол кенет иядан ызыл тлкі крген бркіттей, оыс имылмен ала мтылып барып тотады. Аына сл ызылт ан тараан лкен ыраы кздерін ккжиекке адап тырп етпей мелшиді де алды. зге жрт та солай арай кз жіберді. Енді олар да Батыс жатаы а шадаты крді. рі-беріден кейін соынан шаа кме сызылта шауып келе жатан салт аттыны бріні де кзі шалды.
Бл кезде алтын сулесін адыр, тбені басында жамыратып кн де батып кеткен еді. йелдер шапа удан от ттатып азан ктере бастаан. Кшті р жеріне кк ттін клбей шып, жртты кбі кешкі жабдыа кіріскен.
Тбедегі шаын топты кзіне тскен салт аттыны енді бар ауыл крді. Барлы назар ша шыан жаа ауды.
Кбіні жзінде міт нры ойнап шыа келген. Кей кілде кмн да бар. р тстан міт, жорамал аралас дауыстар естіле бастаан:
— О дай, жасылыа болса игі еді!
— Асарбас, асарбас!
— Тым крт келе жатыр-ау!
— Артынан жау уандай!
— Жо, уаныш келе жатан жан трізді!
— Аузыа май!
Астындаы сліктей жараан ыла бедеуі ара терге малынан кісі Жоламандар тран тбені етегіне келіп тотады. Алыстан шапан жйрік екі бйірі солылдап, отын-отын дем шыарып, екі танауы желп-желп етеді. стінен шыан а тада кбік жерге лпілдеп, зіліп-зіліп тседі. Ат стіндегі ара торы, жас айыдай берік, шымыр денелі жігіт екі иінінен демін алады. за шабыса шыдамды болу шін ара санынан бастап кеудесіне дейін бар денесін ттастыра ыл аранмен айыш-йыш шандып тастаан. Тек екі олы ана бос. Ерні кезеріп, кн шалан оыр жзін ашада сор топыра жапан. Біра отты кздері шын атып жалт-жлт етеді.
— Жарыным-ау, жасылы па, жаманды па? — деп Жоламан елегізе таяды.
— Жаманды, кке, жаманды! — деді жігіт тілі крмеле зер сйлеп. — Бізді уып Орынбордан алы скер шыыпты!
— О, тоба…
— Не ылмайсы дейді сонда бізге?
— ай тста екен шыан ол?
Жоламан тнеріп кетті.
— Бізді хатымыздан не хабар бар?
— зір еш хабар жо.
— Таы да баяы деттеріне басан екен ой, — деп Жоламан жас жігітке арады. Смбідей слу бедеуіні стінде орасын йан лжа асыындай берік отыран осынау жас жігітті сымбатына сйсінгендей кзінде бір суле жалт етті де, кенет рлеп сндірілген білте шам жарыындай жо болды. Ол лгіндегідей емес, ішкі ахауалын сабыра жедіргендей:
— Ж, енді атынан тс, шаыды а, — деді, — сонсын брін тптештеп айтып берерсі. — Жоламан жанындаы асаалдара брылды. Сір, блар ел бастаан аылгй, ізетті адамдары болуы керек. — Суы хабар срымызды ашырар лей болмай тра трсын, — деді ол. Енді оны ні шиыршы атан ажырлы шыты, — кеескен жн.
— И, мндайда иек артпа жол табар аыл керек.
— Ана, Шекті, Жаалбайлы, Шмекейлерді де жасыларын шаыран абзал.
— Дрыс лебіз.
— Кппен кеесіп шешкен тон келте болмас
— айрат, анат, сендер ана Маметлі, Тайман, Жсіпали асаалдар-а хабар берідер, Жетіарашы шміштене осы арада табысайы.
— Мал.
Егіз озыдай томпиан екі бала жігіт жрттан блініп шыа берді.
— Сір, ркер тарар кезде ктерілерміз, — деді Жоламан асындаылара, — тн атар алдында жрт кз шырымын алсын.
— Жн ой.
— Шай-суларыды ішіп айта оралыдар. атын-алашты рейі шар, суы хабарды білдірмедер.
— Табылан аыл.
Асаалдар тарай бастады. Жоламан хабаршы жігітке:
— Байтабын, жені кзіне крін де мені асыма айтып кел. келген хабарыны мн-жйін тегіс айтып берерсі, — деді.
— Жарайды.
Жоламан жалыз алды. Ымырт жабылып тн араысы оюлана тсті. Алыстаы ккжиек стінен алабртып табатай боп ызыл жалын ай крінді. Жоламанны ішін ртеп бара жатан ып-ызыл ашу шоындай. Смды хабар, ел басына тнгелі тран бліншілік тмен тыртып жіберген Жоламан енді есесін басан салматы кейін серпіп тастаысы келгендей кенет бойын жинап алды.
— Ереуіл ата таы да ер салатын кн туды, — деді кйіне дауыстап, — халы кегіне суарылан а семсер жзі малмай бетімнен айтпаспын.
Жоламан батырды блайша серт беруіні ерекше себебі бар. Табын — аса бай ру емес. Кп жылдан онар клі де, шар кгі де Електі А Жайыа яр саасынан бастап, Рын мы мен шзенні мала жайлы, бидайыты, бозды шалар жаасы болатын. Бл ара ежелден-а аза жері саналатын. Россия патшасыны ана жылдардаы рсаты бойынша Кіші жз Жайыты ары бетінде де мал жайып, шп шабуа ерікті еді. Ал 1810 жылдан бері арай бл жай бзылып, патша кіметіні отаршылы саясаты Табын руыны ежелгі мекені осы Елек бойына да ол суа кіріскен. Елек сорындаы тзды Россияа жеткізетін жаа жол салудан басталан рекет Жаа Елек пен Орынборды арасына жиырма тоыз бекініс орнатуа дейін барды. Бірте-бірте шзенні бойы мен Рын мыны жаалыы да казак-орыстара берілді. Бл аралара бекіністер, алашытар салынып, Табын руы біртіндеп зіні сегіз мы шаршы шаырымдай е оды мал жаятын жерінен айырылды. Міне, осы оиалар Жоламан батырды ата онып алы Табынды соынан ертуіне себеп болды. Жоламан е алдымен патша кіметінен жерін ан тгіспей тату-ттті келісіммен алуа ниеттенді. Осы мітпен ол 1822, яни Жылы жылы Орынборды скери губернаторы Эссенге ата-мекенімізді айтарып бер деп хат жазды. Бан еш жауап келмеді. Эссен жауап орнына азатарды ма арай сырыта тсу шін есаул Падуровты бас етіп арнаулы жаса шыарды.