Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Сонда ол кш кімге арсы шыады?
— А патшаа, алдияр тасыр шбегі.
— Жалыз ана а патшаа ма?
«Жо, мндай кш жиналса азатар е алдымен оан хандыына арсы шыады. Оны Бегдербек жасы біледі. йткені Россия империясынан грі блар- а азір оан, Хиуа хандытарыны тегеуіріні батып отыр. шбегі мны да біледі. И, Россия империясы зірге аза жеріне бекіністерін салып, кіріктер арылы біртіндеп з ыпалын таратып жатыр. Ал соынан бкіл аза жерін біржолата басып алма. Тбі зіні меншігіне тиетін ел болан со, азір бірден салы жаынан да ан асатып отыран жо. Ол сондытан да бір мы сегіз жз жиырма екінші жылы уставы бойынша Орта жз кіріктерінен алатын мал салытарын да жинауды кешіктіріп келді. Ал оан, Хиуа хандытары
Осы салматы брін де арамаымыздаы аза ауылдары ктеріп келе жатан жо па? И, ктеріп келеді… Біра нін шыармай жр ме?
Бан:
Келі тбім деп алады,
Кеусенім деп алады.
тыра зекет деп алады,
оша зекет деп алады.
Арадан келген сор Найман
А-та болып алады, —
деп Жанкісі жырауды оан ханы лімге айтаны айа емес пе?..
Осыларды брін Саржан да, Бегдербек те біледі. Сондай орлыты бастан кешкен аза скер жинап басы осылар жадай туса е алдымен ауызды оана салмаанда кімге салады? Бгінгі кнге дейін шыдап келсе, онысы оан Россия патшасына арсы жрдем берер деп сеніп келгені. Тбі е кшті жауы Россия патшасы екенін асым тре балалары біледі. Егер оны отарлыынан тыла алса, оан хандыынан тылуды оай деп ойлайды блар. Сондытан да жрдем ктеді. Ал оан хандыыны берген жрдемі ана жыл- ы… Мндай жрдемнен азаа келер пайда жо. Енді блар бізсіз бастарын оспа. Жо, басын біріктіре алан дшпаны айралан ылышпен те, абайлап стамаса олыды алып тседі. Іштегі шбар жыланды асырауды ажеті жо, одан дер кезінде арылан жн».
Саржан сраа арсы сра айтарды.
— лде сіз бізді Россия патшалыымен рысанымызды натпайсыз ба?
— Бекер йдейсіз, — деді сзін соза шбегі. — Егер мынау а саалым орысты анымен боялса арманым жо. Біра азір мселе онда емес…
— Енді неде?
Бегдербек Саржана клімсірей арады.
— азата маал бар емеc пе… «зім асыраан кшігім зімді апты» деген?
Саржан тнжырап кетті.
— ай кшік ай кшікті асыраанын анытаса нетті.
шбегі брынысынан да клімсірей тсті.
— азата таы да бір маал бар емес пе, дастаран асында отырып она аяын алша ксілмес болар деген?
— И, сзііз дрыс, кей она аяы сонау Соза, Сайрам, Амешітке дейін ксіліп жатан жо па? Ондай масыл она, масыл аайына аяыды тарт дейтін, тте дние-ай, кшті жоы-ай!..
Бегдербек Саржанды сзінен стады.
— Бас осып, кш жинау дегендегі масаты сол екен о й.
ызу анды Саржан абайсызда от басып аланын тсінді. Айтылан сз, атылан опен те, айтып алар дрмен айсы. Осы ааттыынан іштей ызаланып, сазарды да алды. Ал Бегдербек болса жауыны тпкі сырын оай аш- анына мз болып, енді шындап клімсіреді. «Бас осып кш алса, зіе тарпа бас салайын деп тран жауды алай босатып жіберуге болады? Жо, кешірілген жау — е ауіпті жау».
— Алдияр тасыр, — деді енді Есенгелді сзге кірісіп, — жерді шылай берсе шыр болады, денеді шылай берсе жара тседі… Елімізден, жерімізден айырылып жргенде не етесіз бізді жанымыза жара салып? Россия патшасына арсы шыамыз деп сізбен бірге бір айыа мініп едік, сол айыты бір жааа жетуі керек те еді. Айран срай келіп, шелегіді жасырма дегендей, шын ойымызды айтайы. Ташкенттік збек аайына сонау Сарыараны жерін ора деу иын, ал а патшадан тартып пер деу тіпті орынсыз. Сыбырлап сйлегенді дай естімей ме, орыс солдатын жеетін оанда да кш жоы зіізге аян. Сондытан бізді тінішіміз…
— Жааы Саржан мырза айтан ой?
— И, мал ашуы — жан ашуы, жер ашуы — ел ашуы. аза ел болып бас осса, кім біледі, бір кемерге жетіп те алар ма еді, айтер еді… Алдияр тасыр, жаралы жолбарыс жарасыз жолбарыстан ер келеді. Біз азір жаралы жолбарыспыз. Жауымыза аямай шабуымыз зады.
«И, мен де сендерді жаралы жолбарыстай пиылдарынан орамын, — деді ішінен Бегдербек, — сондытан да сендерді темір шынжырда стау е тиімді діс».
Біра Есенгелдіге згеше сра берді.
— Жарайды, аратау, Шу, Сыр бойыны азатарыны басын осуа біз рсат берейік делік. Сонда олдарынан не келеді? Ол кш тым жеткіліксіз емес пе?
Орта Сыр, Шу, Сарысу азатарыны басын осуа сіздер ммкіндік берсеіздер, Ая Сыр, Арал теізі, стірт, Маыстау азатарыны бізбен бірігуіне Хиуа ханы арсы болмас деген мітіміз бар. Хиуа хандыыны Россия империясынан ораныс ететін алдыы шебі азаты жері емес пе?
Он тоызыншы асырды бас кезінде, Мхамед Рахым ханны тсында Хиуа хандыы лкен мемлекетке айналан. Солтстікте Сырдарияны Арала ятын саасынан бастап Отстіктегі Ауанстан шекарасына дейін осы хандыа баынышты болатын. Бан Мхамед Рахым мен оны кесі Елтезер азаты алауыздыын пайдаланып, Сырдарияны Арала ятын саасын, Арал теізіні маайын, стірт, Маыстауды, сол жерлерде паналайтын Кіші жзді біраз руын зіне баындырып алан. Хиуа ханыны арамаындаы азатарды крген кні, оан хандыындаы азатардікінен де сораы еді. ит етсе ырып-жойып, байлап-матап Ауанстана апарып, атынын кдікке, еркегін лдыа сататын. Бір ана мы сегіз жз жиырмасыншы лу жылы Хиуа ханыны скері аза ауылдарын шауып, жздеген адамдарын лтіріп, алпыс бес мы ойын он бес мы тйесін, жеті мы жылысын, мыа жуы слу деген ыз-келіншектерін тартып алып кеткен. Кіші жз ауылдары Хиуа хандыына арсы талай рет бас ктерген. Біра жігері м болып, дегендеріне жете алмаан.
Бір мы сегіз жз жиырма бесінші, Тауы жылы Мхамед Рахым лгеннен кейін Хиуа ханыны таына оны лкен баласы Аллал отырды. Табынды басарып келген Айшуа лы Серазы слтан осы Аллала жалыз ызын беріп, Хиуаны ол астына кіріп, соны арасында Кіші жзді ханы аталан.
Біра бл кезде Россия патшалыы Хиуаа да кзін тіге бастап еді. з хандыына ауіп тнгенін сезген Аллал екі мемлекетті ортасында жатан стірт, Маыстау, Арал теізі, Сырдарияны ая шенін жайлаан аза ауылдарын Россия патшалыына арсы ойып, зіне алан етуді кздеген.
Есенгелдіні айтып отыраны осы екенін шбегі де тсінеді. Сйтсе де слтандарды тпкі сырын аша тсейін деген оймен:
— Жарайды, оан ханы мен Хиуа ханы аза аайынны пайдасын жотап лы жз бен Кіші жзге з бастарын осып жаса жинауа ммкіндік берсін делік. Біра, б да аз кш ой. азата сан жаынан Орта жз басым. Бізді есебімізде араткел, Семей, Торай, Жайыты солтстік пен кншыыс шебінде, аздаан Кіші жзді руларын осанда бір миллион сегіз жз мы жан бар. Тегіс Орта жз десеіздер болады. Ал сол Орта жз айда алады?
— Кіші жз бен лы жз басын біріктірсе Орта жз орта жолда алмайды. — Есенгелді шын ойын айтты, — Абылай атамызды ш жзді басын осып, а туын тіккен жер емес пе, креске дайын тр.
шбегі жымия езу тартты.
«Дмелері алыста екен! рине бар азаты басын остырып ойса сендерге оан да, Хиуа да ттеп бере алмас. Россия айдаары да оайлыпен жта алмас. Жо, ымбатты слтандарым, біз сендер ойлаандай аыма емеспіз. Россия да, оан да, Хиуа да сендерді майшелпек етіп асай бергісі келеді. Оан азаты малы да, жері де жетеді. Бізге сендерді бір боланынан алауыз боланы тиімді».