Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Ашынан жолбарыс ажалдан шошынбайды. азір азаты алы барасы осы ашынан жолбарыс трізді. ш жатан бірдей адалан найза, азаты да оятандай. Кеше сонау лытаудан дайменді батыр келген. Ол Жоламан мен Иман батырды слемдемесін келіп, азір Сарыараны ай иырында болса да а патшаа арсы шыатын жртты кп екенін айтан. Бастайтын жан болса еретін жрт бар деген. Ал Сарысу, Шу, Сыр бойы азатарыны да кйі белгілі, ран салып, ту ктерсе соынан еруге дайын. Хиуа ханыны иянатына шыдамаан Адай, Тама, Табын, Шмекей, Жаппас, Шекті рулары найзаларын жаладатып, ан жтып ол отыр.
азір бас ктеруге е бір олайлы кез. иянат жанын жеген бара ураан шп трізді, от тисе болды-а лап етіп бкіл Сарыараны, Сыр бойын, Жайы, Маыстау, стірт
Абылай ханны ай атынынан тараан рпаын алса да, тастай берік, йымшыл. сіресе асым тре лы-ызы: Есенгелді, Саржан, Кшік, Мса, Кенесары, Наурызбай, білазы, Кенесарыны апасы батыр Бопай, оларды балалары дайменді, Ержан, Иса, ошарбай, білпейіз. асымны інісі Дайырды балалары Тті, ті, Сатыбалды, оны баласы алдыбай, брі зен айда йса, тамшы да сонда яды дегендей, лкені айда бастаса, згесі соынан еруге бар. Наыз бір ялы ккжал асырлар тобы дерсі. Тек аталас Кшік ана бозкпелеу. кесіні айтанына тек атігез бауырларынан орыанынан ана кнетіндей. Бір биеден ала да туады, ла да туады, бір шіріген жмырт- а кімді блдірер дейсі дейді ішінен Кенесары.
Аа алдына тсу асым тре балаларыны арасындаы дстр емес, сйтсе де аалары Саржан мен Есенгелдіні ылыына Кенесары тсінбейді. «Несіне Ташкент шбегісіні алдына барып тізе бкпек? ас дшпаннан тіленіп не табады олар? асты аты ас, сені дос емес екеніді Ташкент шбегі білмей ме, басыды име. Одан да з керегіді зі кк найзаны шымен, а білекті кшімен тартып ал. Сонда ана жауы сеніменен санасады, ал олыды жайып, тізе бксе, сені ол л санайды. лды тілегін кім орындаан? Жо, билік зіме тиер болса, бны бірін де істемеймін. Не болса да дшпандарыммен алысып лемін. Ааларыма да соны айтам… Тек здері сау айтса екен!»
Кенесары таы да ойа шомды.
«Абылайды жолын уу — бкіл азаты басын осып, ш жзді билеу деген сз.
ш жзді билеу — слтан атаулыны аяыа жыылтып, білайыр, Смеке, Нралы, Бкей, Серазы, Ули рпатарын зіе табындырып, барлы азаты аузыа арату. ш жзді баласын ойдай ргізіп, озыдай кгендеу. Сонда ана Абылай ханны алма йелі Хочадан рбіген рпатарыны ежелгі арманы орындалады. аза еліні жаудан жерін, еркіндігін орау мен ш жзге асым тре балаларыны кімін жргізу — азір бір тілек, бір масат. Ал осы тілек, осы масатты орындалуына е олайлы кезе бгінгі кезе. зіні туелсіздігін орауа ктерілгелі тран халы, егер бастай білсе хандыты, ш жзді билеуді саан зі алып бергелі тран жо па?!»
«Бдан былай арай мндай стті кезе тумауы ммкін. Россия патшасы, оан, Хиуа хандытары трізді жауларымыз халыты есесін мытап трып бір тсіріп тастаса, ызба анды аза айтадан бас ктере алмайды.
Жо, бгінгі кн — е олайлы кн. Туекел не болса да айасты бастау керек! Біра айасты ай тстан бастаан жн?! ш дшпанны айсысыны бізге салалы тран шырысы берік, е алдымен соны зу керек!».
Кенесары енді абаы арс жабылып, зіні ойан сраына шешім іздеп ой теізіне біржолата сгіді. «оан мен Хиуа хандары мейлінше тас жрек, жеілсе ана бояйды, арамаындаы азантай азаты тгелімен ырып тас- таудан тайынбайды. Ал Россия патшасы ондай емес. Кейбір анішер шенеунектері болмаса, алы бараны аты-жні жо ыра бермейді. Оа байлап, Сібір айдаса тек бетке шыар жасыларын ана айдайды. лкен жрт сйтіп ашан да ке пейілін танытпай алмайды. Ал оан, Хиуа хандытары ше? Блар орау асыр трізді. Жан кетіп лексеге айналса, лекседі де талай береді. Тек орыандарын ана сыйлайды. Олара бой ктеріп, кш жинаанда ана тиісу керек. Егер лдеалай ондай кн туса аянып алуа болмайды. оан мен Хиуа здері ыран он мыдай ер азамат шін жауап берсін. Ауанстана, Персияа кдікке сатан азаты ыз-атындарыны арысыны азабын тартсын.
Кенесарыны соысты е алдымен Россия патшалыымен бастауды алап алуына баса да себептері жо емес. Патша солдаттарыны бекініс, зебірек, карабин штуцерлері болса, азаты далиан жалпа даласы бар. Егер тыылар жыыл, жыпыл сайы кп болса, ыр оянын арлан тазы да стай алмайды. Араны жері мол, бір шеті араралыдан А Жайыа, екінші шеті ызылжардан Бетпадалаа дейін созылып жатыр. алай ойысса да жер жетеді, тек зегі берік, айтпас ажыры болсын. Ал зебірек сйреткен патша скеріні мндай ммкіншілігі жо. Оны стіне Орта жз кп ел. Брін бірдей ктере алмаса да, соынан еретіндер табылады. лі жетпей уына тсер кн туса, батырлыты рмет тта білетін аза, кейбір ішіндегі ззілі болмаса крер кзге стап бермейді. Е болмаса Абылай ханны аруаын сыйлайды. Ал оан мен Хиуа жерінде бндай жадай жо. Сыр бойы, стірт, Маыстау, Арал маындаы кшіп жрген азатарды шынтуайта келгенде басын осу оай іс емес. оан, Хиуа хандарын жеу шін Жетісу, Алатау, араалпа іріндегі аайындарды да бас ктеруі керек. Оан сену иын. йсін, Дулат, Алатауды жайлаан кп ырыз, Арал бойын мекен еткен араалпа сені сзіді сйлеп, жоыды жотай ма? з ошаыны басы аман болса, сені ан тккеніде несі бар. оан, Хиуа хандарыны да кштілігі осында жатан жо па, олар кімні жрегіні алай соатынын біледі. ырыз, аза, араалпа бірігіп бас оспайтынын сезеді. Бкіл Жетісуды алып жатан йсін, Дулат та дшпанымен шын белдесіп аланыда сенен блініп жауа тастап кетуі де ммкін…
Жо, олара сенуге болмайды. йсін, Дулат, ырыз, араалпа з басына Орта жз бен Кіші жзді ауыр жадайы тссе ана ата онады. Ал оны бер жаында олардан не міт, не айыр!
Кенесарыны Араа оралысы келуіне таы да бір себеп бар. Ол — кек. Смеке, Бкей, Ули тымдарынан шыан аа слтандарды асым балалары ртеп жіберуге бар. Бл ескіден келе жатан ескі егес, ел билігіне таласудан шыан баасты. сіресе асым балаларыны ші даймендіні оырлжасында, Улиді баласы Шыыс пен оны шешесі Айанымда, Бкей тымынан шыан Тукені Жамантай, сбегі мен Жантрені Ахметі мен Арыс-танында. Бл аа слтандар Кенесарыны да е аямас жаулары. Балы басынан шіриді, аза жерін а патшаа беріп отыран осы аа слтандар деп кектенеді Кенесары.
Егер Араа барса, е алдымен осыларды ауылын шауып, ежелден келе жатан ерегесті бір тйінін шешпек. ызын к, баласын л ылып, табанына бір салма. Онсыз бден ансырап алан кіл жбанар емес.
Біра олар Кенесарыа оайлыпен бой бере ме? Оларды да соынан ерген ыруар ел бар. олдарында ару-жараты жздеген жасаы, сарбаздары тр. Оны стіне ол стасан а патша скерлері де астарында.
Кенесарыны бір тірелгені е алдымен осы аа слтандар мен патша скеріні арасына ши жгіртіп кру. Шамасы келсе Сібір мен Орынбор губернаторларын зімен санасатын етіп алу.
Ол шін Кенесары барысымен соыс ашпайды. Алдымен губернаторлармен тіл табу жолын іздейді. зіні бірнеше тілегін ааз жзінде алдарына ояды. Егер губернаторлар сол тілектерді абылдаса, оырлжа, Ахмет, Жамантайларды соынан ерген жрт та бнымен санасатын болады. Ондай жадайда, алты басты айдаар болса да оырлжа, Ахметтерден ш алу оайа тседі.
рине, онымен Кенесары сйек тиген тбеттей пайым тгел деп з бетіне кетпейді. Абылай атасыны жолын уып ш жзді ханы атанбай тотамайды. Е болмаан кнде ата таын алып, Орта жзді билейді. Сондытан бір тілектен кейін бір тілек талап етіледі, брібір з дегеніне жетпей оймайды.
Ал генерал-губернаторлар алашы ойан тілектерін абыл етпесе не істейді? Онда шешінген судан тайынбайды, соыс ашады. Жне ол соысты е ас жауы оырлжаны ауылын шабудан, оырлжа приказы араткел бекінісін алудан бастайды.
Абылайды алдында ана Орта жз хан ктерген ыры мы жылы айдаан Смекені рпатары дайменді балалары десе, Кенесары йысынан шошып оянады. Аа слтан оырлжа мен Кенесары арасында тек ана ежелден келе жатан ел билеу, оныс тебуден туан ата дауы емес, бастары крге кіргенше кешірілмейтін уыты ана сіген шпендік бар. Сол шпендік, кешірілмес астыты енді а патша мен аза еліні арасындаы лкен саясата да ыпалы тимек. Кенесары орнынан трегеліп, сл ерсілі-арсылы жрді де, айтадан ой шумаын тізе берді.