Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
«Хандыа таласуды екі жолы бар. Оны сан айастан ткен Кенесары жасы біледі. Бірі саан хан билігін перем деген халыты артында трып басара білу. Екіншісі соынан ерген олды алдында жріп ерлігімен зіе тартып алу.
Хандыа жз бен жз, ру мен ру таласса, жртты арт жаында трып елді ырына айдап салып, аыл-айламен, злымды-жауыздыпен мрата жетуге болады. Ал бгінгі таластай, алы бараны туелсіздігін орау арманы мен сені жрт билігін ола алам деген ккейкесті тілегі штасып жат- анда, соынан ерген олды артында емес, алдына шыу ажет. Сонда ана саан ара халы сенеді, соынан ереді. Бара з басыны амы шін емес, халы шін алысып жргеніді кзбен кргені жн. Сйткен кнде ана, арманыа жетесі. Халы зі арманыа жеткізеді».
Осындай шешімге келген Кенесары, кенет тізесін бгіп беліндегі Исфаан
— Анадан ора болып тумап едім, — деді кенет даусы дірілдеп кетіп, — арманыма жеткенше ораты білдірсем з анымды зім ішейін, осы сертіме, тсі суы наркескен, сен ку бол!
Ол наркескенін ынына салып, енді ктеріле берем дегенде, арт жаынан сыырлай шыан йел даусы естілді.
— Трем-ау, намаз оып жатырсы ба?
Бйбішесі Кнімжан екенін Кенесары арамастан таныды. Трегеліп, тізесін аты да, арсы жрді.
— Жй шейін, семсерді таса салып дзін сынап жатыр едім.
— ас болатты жау жрегіне салып сынамас па?
— Оны да жн.
Кенесары йеліні сзіне риза болып алды.
Кнімжан биыл жиырма алтыа шыан. Ойма ауыз, май кз, ара торыны слуы. Екі бала тапанына арамастан, са бойына жарасан тіп-тік ос жмырытай ос анары алтын жамбылы аласын тырсылдата керіп, аш белі зіліп кетердей талып, мыынынан тменгі бура санды бксесін мейлінше айындап тр. стінде шытырма а жібек кйлек, кгілдір тора оалы амзол, оны сыртынан шетін ндызбен діптеген дрия ызыл шапан, басында а меруерт рген, алтын тегелері кзіне тсе салбыраан ызыл барыт сукеле. Сыртынан а торын шліні кмілдіре жамылан. лаына таан ш буынды сыралары мен арасына тгіле тскен топатай алы шашыны шындаы трт атар шолпысы патшаны кіле бір сомды алтын ашасынан иыстырылан. Батырды алдында зін-зі ымсынбай стауы, был-сыл басып асына брала келуі, ерке бйбіше екенін аартады.
Расында да «жазыы атын демесе, ыздан арты салдыы» деп Жсіп ожа аын айтандай, Кнімжан Кенесарыа аылымен де, слулыымен де бден наан йелі. Шыан тркіні де асым треден салтанаты мен байлыы кем емес, арынны шонжарларыны бірі лке Байдалы тымы.
Мынау стіндегі тора, дрия киімдері мен алтын білезік, алтын шолпы, алтын жзікті брі де келіншек боп тскенде осы тркін берген жасауы.
Кенесары мен оырлжаны бітіспес ас-жау болуларыны да бір себебі осы Кнімжанда…
Кенесарыны батыр атанып, атаы Сарыараа жаа жайыла бастаан кезі еді. лытауды жайлаан Жыры руыны байы Сандыбайды Ердені осы ірге правитель болып таайындалып, ат шаптырылып, балуан белдескен лкен той болан. Осы тойа бір топ жігітпен Кенесары да келген. Ондаысы тар жол тайа кн туып, Ккшетауда бекініс салынып, кіл обалжи бастаан со, лытау маын бір шолып айту еді. Алты алашты алашы басын осан хандарыны бірі Алашахан да осы жерде айтыс болан. лы Жошы хан да осы тса ойылан, лытаумен іргелес Кішітауды басында Едіге батырды да абірі бар, Амешіт улие де осы арада жатыр. лытау аза еліні атамекен кіндігі. Бны круді Кенесары да зіне парыз санайтын. Бйгеде сойыла ат жыылып, ккпарда кісі лген лан-асыр осы тойдан айтып келе жатып, Арынны Алтай, Тртуыл рулары жайлап отыран Терісаан зеніне келіп, азыра ат шалдыруа аттарынан тсе-тсе алан. Астындаы сйглік жйрігін атосшысына беріп, Кенесары алы талды жааа баран. Та алдында ана жабыр жауып ткен-ді. Сысыан тал арасы тымырсы бк екен. Кенесары пысынап кетіп, азыра салындап алайын деп сылдырап жатан суа таяанында шаын келген Терісаанны бергі аымында кк толынмен ойнап жзіп жрген екі ызды крді. Ауыл кшіп жатан кез, сір, кшжнекей шомылып алысы келген трізді, киімдері мен шідерлеп атарып ойан аттары ары бетте. Кенесары алашыда айдалада пайда болан блар періні ыздары шыар деп ойлап алан. сіресе алдыы ыз бір адамны аузыны суы рыандай слу крінген. амшыны тіліндей етіп рілген ос брымы кк тол- ынмен ойнап жыландай иредеп, сымбатты денесі, су астында а сазандай блысып, еріксіз кзін тартып кеткен. Тек ары беттегі аттары мен юлі тран киімдерін кргенде ана Кенесары есін жинай бастаан.
— Арсыдар ма, арулар? — деген ол ыздарды ары жааа арай брыл- анын кріп, кетіп алады екен деп орып.
Алдыы тана кз жапала сары ыз «Ойбай, ктек!» — деп дауыстап жіберіп, суды екі аяымен сабалай ары бетке арай жзе жнелді де, соы ара торысы мойнын брып кейін арап, жаада тран Кенесарыны кріп тотап алан. Трегеліп жзіп, тек судан басын шыарып:
— Бар боларсыз, мырза, — деп слем берген.
Сйткенше жааа Кенесарыны жолдастары да келген. деттегі алжы-зіл басталан. Аш денесін жігіттерге крсетіп судан шыуа ялып тран ыздар, жаадаы Кенесары екенін естіп, не ыларын білмей сасан. Кенесары тобы зіл-алжыы аралас, егер тілегімізді орындамасадар, азір ары бетке тіп, киім-кешектеріді алып кетеміз деп орытан.
ыздар «аатайлап» кетулерін срап жалынан. алжы мар желкпе жігіттер здеріні тілегін орындамай кетпейтіндерін айтып трып алан. Су сорып бден жаураан ыздар, бларды кетпейтініне бден кздері жеткен со, жігіттерді не тілейтіндерін білгісі келген. ара торы слуы Кенесарыа арап:
— Мырза, сонда сіз менен не алайсыз? — деген.
— алааным иын болса да сзіде трасы ба, арындас?
— Сзімде трмайтын атын емеспін, айта бер.
ыз аузынан шыан «атын емеспін» деген сзді Кенесары з маынасында тсінді. Кенет жрегі алып-шып, ола тскен торайдай тыпырши жнелді..
— атын болмаса… Жарайды, біз кетейік. Тек соымыздан уып жетідер. алауымды сосын айтайын. Уде ме?
— Уде!
Кенесары тобы зен жаалай кете баран. Аздан кейін ыздар бларды уып жеткен. Он алты-он жеті жасар уыздай екі жас ызды суы жрісті бейтаныс топ жігітті астарына орыпай келгендеріне Кенесары та алан. Жне берген уделерінде трып алдап кетпегендеріне разы болан. Осы кездесуден бастап Кенесары мен Кнімжан бірін-бірі атты натан. Жаа туан айдай толысыан араны жас слуы Кенесарыа бірден лап тскен. Шлмек кнде сынбайды, бір-а сынады. Сол тнде бір шлмек сынды. Жрттан аула дгеленген араан тбінде даланы жет ызы батырды бір тілегін орындады.
Кнімжан кінбеді, йткені осыдан екі жыл брын ос атыныны стіне тоалдыа алма боп сасы рт, бзау тмсы оырлжа да тсіп, ш йір ара кк жораны алы малына тлеп кеткен. Оны стіне араойын ашырлыа ел жайлауа шыан шата рын келем деп жаында хабар берген.
Таертеіне Терісаанны ойпаттау жаасына онан Байболат асаалды ауылына Кнімжан мен жапала сары ызды ерткен Кенесары нкерлерімен келіп тсті. Кнімжанны осы тнде Кенесары батырмен кіл осып шыанын е алдымен жегелері, одан шешесі естіп, суы хабар бірте-бірте жыландай жылжып Байболат асаалды зіне барып жеткен. Абылайды аруаынан, асым трені аарынан сескеніп, не істеуді білмей, оны стіне абыройы айрандай тгілген ызыны кйігі де арасына аяздай батып отыран Байболат асаала Кенесары кп кешікпей «Кнімжанды маан берсін» деп кісі салан.
Байболат асаал бл тілекті шыл аыла сап, олма-ол шешімін айтан:
— ш жзге хан болан Абылай атасына Арынны, арауыл, Атыай рулары алты ызын бергенде, сол Абылайды батыр немересіне бізді жалыз ызды имаанымыз болмас, алсын — деген.
Бір апта ткеннен кейін лке Байдалы, Аошар Сайдалы боп ш бозды ксем жеккен кмістеген ара пуескемен, жасау артан тоыз нарды бір кш етіп Кнімжанды ыралтып-жыралтып Ккшетаудаы асым трені ауылына затан.
Мны естіген оырлжа намыстанып блан-талан болан. Жаса жіберіп Байболат ауылын шауып алуа да оталан. йтсе де, байлыы зінен арты Арынны шонжар руы лке Байдалымен жанжалдасуа батпаан. О баста Кнімжанды тоалдыа сраанда да оырлжа тек атын санын кбейтпек емес, Араны осы шынжыр бала, шбар тс руымен жаындаспа ойы да болатын, ал сол ойды бзыланына атты ынжылса да, тайпа рулы елді зіне жау етуді атерлі екенін ты. Сондытан Байболата берген алы малына ш тоыз айыбын осып алды да, пайым тгел дегендей, ккіректегі ызаны ішке тйіп ала берді.
Біра оырлжа енді асым балаларына бден шігіп алды. Ебін тауып, езуін алай жырам деп жргенде Ккшеден Жабайы зеніні саасында отыран Тараты еліне затылып бара жатан Саржанны лкен ызы Кнікейге жасаымен кездесіп, оны бір тн иемденіп оя берген. Аа слтан оырлжа мен асым тре балаларыны арасындаы осы бір намыс ызасы енді бір-біріне мгі кешпес анды кекке айналан. Ба таласы, жер таласы, ру таласы, ар таласы, атын таласы брі келіп, бден шиеленіскен ыл тйін болып атып алан.
Мны тек алмас семсер, ткір ылыш ана кесіп бере алатынын екі жа та жасы білуші еді.