Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Біз де еріп барайы, — деп содарынан жре тсті.
Біра ешік-аа алдын кес-кестеп:
— Хан ием, тек Есенгелді мен Саржан мырзаларды ана абылдайды, — деді таы да жайбараат нмен, — згелері йытай берідер.
— й, сен зі… — деп Аыбай ананы олымен кейін сырытып тастап, слтандарды соынан жре берем дегенде, Ержан арынан стай алды да:
— Хан бйрыы солай болса, жамандасып айтесіз, Аыбай аа, — деді обалжып трандарын жендеттерге сездіргісі келмей, — одан да ат жаты шолып айталы.
Аыбай бгеліп алды. Аналар зап кете барды. Батыр тісін айрап тр. Неге екенін зі де білмейді, бір мезет анау Есенгелді мен Саржан мырзаларды оршап кетіп бара
Заты момын Аыбайа мндай ашу айдан пайда болды, зі де білмейді. Кенет кз алдына баяыда ткен бір алыс уаиа елестеді.
кесі лген жылы ыс атты болды. Трт баламен алан Дметкенні бар кн крері сті блатай боталы інген. Бір кні, скірік соып транда, ол кездегі араралы аа слтаны Туке лы Жамантайды шабармандары келіп, Олжабай ш жылдан бері а патшаа шаыра салыын тлемепті деп жалыз інгенді ботасынан айырып тал тсте алып кетті. Даладаы скіріктен де жаман аыран, ылыш асынан кіле аныпезерлерге жесір йелмен трт жетім бала не істей алады, жылай-сытай ала берген.
мірде Аыбайа деген е ауыр сын содан кейін басталан. Енесінен айырылан жас бота боздаса, е лкені сегізге келген Манабай, Танабай, Мыбай шеуі ботаны жанына барып оса боздайды.
Трт бейшараны даусынан Аыбайды сай-сйегі сырырайды. Соларды кз жасын крмейін деп йден далаа ашады.
Мндайда азапа шыдай алмаан Дметкен бір кні Аыбайа:
— алам, мына тртеуін бйтіп еіретіп оймайы, — деді. — Ботаны сойып алайы, балалара аз кн орек болсын, кзгі жалыз тайыншаны еті таусылуа айналды.
ш кішкентай баласы йытаан кезде, Дметкен ауыз йге ботаны жыып, трт аяын байлап, Аыбайды олына лкен лк пышаты беріп:
— лыным, обалы а патша мен Жамантайа бауыздай ой, — деп, з олымен бауыздатан ботаны ажалын кргісі келмей йден шыып кетті.
Аыбай пышаты алып ботаны жанына барды. Біра ботаны млдіреген кзіне кзі тсіп кетіп еді, ал кні бауыздауа олы барсайшы!
лден уаытта «бауыздады ба, лыным!» деп йге кірген шешесіне ол:
— Апа, ерте сояйышы, бейшара бір кн болса да жре трсын, — деді.
— Жарайды, алам, — деп Дметкен кзіне келіп алан жасын олыны сыртымен сртті.
Аыбай ботаны ертеінде де бауыздай алмады.
Сйткен Аыбай, тіпті бейтаныс, жазытары бары-жоын білмейтін, сонау кетіп бара жатан жасауыл жігіттерді бастарын шауып тастама. Бл айдан келген анмарлы, жауызды?
Жо, Аыбай табиатынан мндай болып жаратылмаан. Оны жауды аямас- тыа да, ерлікке де йреткен зіне істеген иянат.
Сол жалыз тйелерін алып кеткен кннен бастап «шаыра салыын» сал- ан а патша мен сол «шаыра салыы» шін жалыз тйелерін шабармандарына алдыртып, жас ботасын боздатан Жамантай слтана деген шпенділік он ш жасар бала жігітті жрегіне ара ан боп атан. Сол шпенділік Жамантай мен а патшаа арсы Саржан тобына кеп осты мны. Сол шпенділік сансыз айастара араластырып жауына раымсыз болуды йретті. Міне бір кезде жас ботаны бауыздауа олы ктерілмеген Аыбай, азір сонау топ адамды ырып салуа бар. Олар з еліні жауы. Ал елге жау Аыбайа да жау. Ондайларды бауыздауа Шбыртпалыдан шыан тас жрек батырды олы дірілдемейді.
Ержан ойа беріліп кеткен Аыбайды жеінен аырын тартып:
— Аыбай аа, аттарды бір шолып айтайы, — деді.
Блар жылы жаа брылан кезде, сегіз жендетті амауындаы Есенгелді мен Саржан она абылдайтын блмеге кіре берді. Трде тспі тартып тран шбегіне бастарын ие слем берді. Дл осы стте слтандарды екі жаында тран екі жендетті жалааш ткір ылыштары жар етіп жоары ктерілді де, сыр етіп тмен аты. Тмен иілген екі бас ктерілместен домалап жерге тсті. Бастарынан айырылан екі дене екі-ш аттап барып сыл лады. Екі ш аттап барып, аунашып барып тынды.
— Ел болып бас осуды кксеп жргендеріде, з бастарынан айырылдыдар ма, сабаздарым, — деп шбегі кекете клді. Сйтті де жерде жатан Есенгелді мен Саржанны бастары мен денелерін крсетіп: — бір-екеуі мыналарын зындана апарып тастадар! Ал аландары йытап жатан жігіттерін жайастырыдар, — деді.
Топ жендет р блмеде алты адамнан жатан ш блмені бірінен со біріне кіріп он сегіз жігітті ойша бауыздап шыты. Тек Аыбай мен Ержан аман алды. Оларды баына жендеттер ат ора жаына бармады. Ешік-аа сырты есікті кзетіп тран мосалдау келген жасауылды шаырып алып:
— Сен барып лгі екеуіне «слтандар келді» деп хабар бер деді.
здері есік алдында ктіп алды. арулы Аыбаймен ке аулада кездесуге жрексінді.
Мосал адам ерте кезде аза арасынан оан хандыына сатылып келген л болатын. Аыбайды бауыр тартып, жасырын бір-екі рет тілдесіп те алан. Ол крші аулаа барысымен Аыбайа болан уаианы брін айтты. «Алысанмен р аза боласыдар, тез аттарыа мініп ашыдар» деді. Ендігі айас- ты орынсыз екенін тсінген батыр жендеттермен рыспа боп ылышын су- ырып алып жлынан Ержанды еркіне оймай соынан ертіп, аттара жайда міне сап ауладан шыа берді. йысынан шошып оянып, шылбырына жабыс- ан кзетші жігітті, томардай аяымен теуіп жеберіп, шаласынан тсірді.
ІV
Кншыыс жаты сыны таадай оршай кмкерген крі аратау алыстан ара-ошылданып крінеді. Кей тстары ат жалды, тйе ркештеніп иреледеп жатыр. Селдір бу, жеіл тманнан ада, ашы аспанмен аймаласан атпар тасты ыра, адыр сті кгілдір тартады. Кешкі зауал ша. Аыры сулесін жартас басында ойнатып, кн де батып барады. аратауды батыс жа еісінде иін тірескен алы ауыл отыр. Аралары, рыс кезіндегідей, жаын. ыз емшектеніп атар келген жапар тасты ос адырды ойнауынан блып атып млдір сулы жіішке зен аып жатыр. Осы зенні саасын лдилай алаотан онан ауылды стінен быси жанан шала тезекті ттіні ккке ктеріледі. Кл жаасына ле уа онан кп ауылды біреуі ана кіле а йден. згелеріні дені кнетоз бозылт, араша й, тозыы жеткен лашы, кркелер… Сырт кріністеріне арап блендей бай деп айту да иын. Кешкі жайылыстары бірімен бірі осылып кеткен р ауылды тсында ойдым-ойдым тйе, ара мал. Тек кгілдір далаа бра-бра шимай салып аан жіішке зен бойында сонау тмендегі жалтыраан кл жаасында шашыраан тас трізді жамыратып жіберген озылар мен бірге бірталай ой-ешкі крінеді. Одан рі аратау ойнауына арай боза, ыла тсті йір-йір жылы ала-ла боп ріп барады. Кбі жарау, лынды жылы аз. Шамасы олар алыстаы жайылымда трізді. Ал мынау лын-тайлары ауы-ауы бйірден бліне шапан шаын жылы сауына арнай ауыл маына сталан трізді. Сойыл, ры стаан он шаты жылышыны анда-санда р-рлаан айайы тыны кеште сампылдап естіледі.
Бл екі жыл брын ата-мекен аратау ойнауына, осы жата алан оырат, ыпша рулары мен Бестабалы жеріне кшіп келген асым тре мен Алты, Тоа, Алтай, Уа ауылдары еді. Сонау ортадаы бозаынан ашылы басым елу й асым трені ауылы. Абылайханны бел баласыны бірі бола- нымен асым тре асан шонжар емес, сондытан бл мада рген малды да арасы оай-а кзге тседі. Уа, Тоа, Алты да Арынны зге руларына араанда шаын ауатты рулар. Оны стіне Араны кк шалынына йренген мал, аратауды ши мен ккпек араласан бозаын жерсінбей, блендей рбіп, сіп кете алмаан.