Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— лытау — Бааналы жері. Патшадан шен алан Сандыбайды Ерден, Дзені оныс бермесе айтеміз? Келмей жатып таы да сойыл, шопар атыыстырамыз ба?
— И, зі блініп келе жатып, тыныш жатан елге блік салса, сені жрт бйіден кем крмейді, — асым ауыр крсінді. — Сонда Абылайды а туын ктерген Сарыарадан енді бізге барар тау, басар жер алмааны ма?
йге кіргеннен бері ндемей отыран дайменді батыр тізесін бкті.
— Сандыбай тымынан жасылы ктуге болмайды, — деді ол. — Егер кшсе Терісаан бойына, араойын ашырлыа кшкен жн. Бізге ерген ой Алтай азаматтары болса, ол ара Жанайдар, Тлебай батырлар шыан ыр Алтайыны жері. Туыс туысты табады. Жне Арынны ардагер руы Абылай ханны рпаына бір ыса оныс беруі кмнсіз. Ал жаз шыа лытау тірегінен орын тепкен келісімді. Сандыбайды ос брісі Ерден, Дзенінен лытау,
— Бл табылан аыл, — деді асым, — Терісааннан Кнімжан келінні тркін жрты да алыс емес.
— Онда араойын ашырлыа кні брын шабарман жіберіп хабарласан жн болар, — деді Кенесары.
асым иек аты.
— Б да табылан аыл.
араойын ашырлыны жайлаан ыр Алтайы елімен сйлесуге ос атпен дайменді батырды зі жрмек болды. алан жрт Ташкент шбегіні олынан аза тапан лдарыны жетісін берісімен Араа арай кшуді уделесті. Ер азаматтар, шал-кемпір, бала-шаа туып скен сар даласын саынып-а алан екен. Бл хабарларды уана малдады. Кешеден бері елегізіп жрген жастар енді белдерін бекем буып, ат йрыын тйіп алыс сапара дайындала бастады. орамсатарынан екі ырлы ткір шты сауыт бзар, трт ырлы озыжауырын жебелерін алып, тартылар жеріне жаадан кшігенні ойлы жні, тазараны тайла жні деп аталатын кшіген мен тазараны ауырсындарын ондырды. Ал кейбіреулері болат шты ос лаш айы найзаларыны штарын ткір айрап, ат йрыынан жасалан шаша таып жатыр. Базы біреулер беліндегі сйек сапты бйда пышатарын ылшылдата айрап, бтен арулары болмаандытан жуандыы білектей сай бойына біткен тапал араайды тзулерін тауып алып, жмыр тбірімен суырып, кеспелтек шопар жасауа кіріскен. Ара жеріне айткенмен де тынышты болмайды дегендей жауа арналып жнделген ару-жара, алыс жола деп дайындалан ер-тоым, жген-йысан, мінер ат…
аратау ойнауындаы ауыл біткен аза болан слтандарды жетісін берісімен бірден ктерілді. айтан аздай тіркеліп, сысып кшіп бара жатан жртты ту сыртынан арап д басында Кенесары тр. Бір тілегіні орындал- анына іштей уанса да, алдымызда андай кн бар деп обалжыандай…
алы ел екі аптадан кейін Бетпадаланы кктей тіп, Сарысуды ма сііп жо болар етегіндегі ызыл жыылда отыран Бтеш ауылына жеткен кезде алдарынан Алтайды жрек жтан батыры, аталары Сегірбай, Жанза Абылайды зегілес серіктері болан. Соынан Жеке батыр атанан, Тлебай арсы шыты. астарында ел билеуші екі-ш асаалы мен он шаты сойыл ктерген жігіттері бар. Астарындаы жпыны аттары мен стеріндегі елтірі тыма, тйе шекпен, сірі етік, бларды кедей ауылдан екенін аартады. Тлебай батырды да кигені блендей мз емес, йтсе де ол ерекше кзге тседі.
Тлебай клденеі мен зындыы бірдей тртпа келген, ою, ара мрты лаына дейін жеткен лкен ара кзді, ара ср адам. Таымындаы бзау тіс шопары да зіндей шомбал, астындаы мінген ара кк аты да за шабысты, оша тя, трт таан, лаш кеуделі, жалпа жаялы мыты азаы жылы.
Тлебай батыр Кенесары тобымен кштен рын кездесіп, Араа айтан аайынды ша жая арсы алатындарын білдірді.
Кш озалалы кілі обалжып келе жатан Кенесарыны енді есесі ктеріле бастады.
Екінші блім
І
Кн сулесі тндіктен тгіле тссе де, араткелді аа слтаны оырл- жа лі тран жо. А мамы с тсекті стінде ос жастыа кміліп алы ойа кеткелі кп болан. Бір мезет оырлжа аунап тсіп шаласынан жатты. Енді мойылдай ап-ара кішкентай кздері дл тсындаы сырлы уыа адалып, мысыты мртындай тксиген сирек асы едірейе алды. амшыны алаанындай жалпа келте мрны пысылдап, кебежедей жуан арны дем алан сайын ктеріле тсіп ыр-ыр етеді. Салпы ерінді аузын исадата шайнаанда саршнаты йрыындай жіішке зын мрты едіре-едіре ете алады. Бл жатаны кіші тоалы Зейнепті жеті анат а отауы. й іші салтанатты; жерге тгілдіре тселген ырмызы ызыл ткті кілем, трде ызылды-жасылды аылтырмен рнектелген шекейлі ос сандыты стіне керегені сірестіре жинаан шйі крпе, с жасты… Есікке таман оюлы сырлы кебеже, екі жа босаада сндік шін іліп ойан тоыз ара ндыз, тоыз ара тлкі. Табалдырыта ара ылшыты екі асыр терісі жатыр…
Аа слтан азір кйлек-дамбалша. Дамбалыны ке балаы тізесіне дейін трілген. Ышыры мен кйлегіні салпылдаан етегіні р жерінде кеуіп алан ан крінеді. Оан ымсынар оырлжа жо, тышан кзін кейде жмып, кейде ашып алы ойа шомуда.
Аа слтанны ая жанында оны бйендей жуан жнді жп-жмыр балтырын сипап, былтыр ана тскен, тора мен жібекке малынан блдіршіндей жап-жас бкселі, тыыршы кеуделі, кіші тоалы Зейнеп отыр. Ол кміс жзік, алтын саина салан мыртытау саусатарымен байыны борпыл блшы етті балтырын шымши уалайды. Шымшиды деген р аты, бір жерін ауыртып алмайын дегендей, жй шейін брай сипайды. Бетінде не уаныш, не реніш белгісі жо, бір тамыры блк етпей тнжырап алан. Тек найзадай сйір зын кірпіктерін ктеріп, оыр трені етегі мен ышырындаы ана кген кзі тсіп кеткенде ана, барыт абаы сл шытынап, піскен блдіргендей томпиан еріндері бртия алады. Біра жас тоалыны андай кйде отыранына кіл аударар оырлжа жо, шытырман ойа шомып кеткен.
«Абылай рпатарынан мені нем кем, дейді ол ішінен, атаым ба, баым ба, дулетім бе? Олар сияты мен де Шыыс ханны улетімін. лы бабам Орта жзді ханы Смекеге ыры мы жылы біткен. Бдан жз жылдан астам брын Кіші жзді ханы білайыр Россия патшасына баынам деп хат жазанда сол жылы Орта жзді ханы мені атам Смеке де хат жазан. Тек патшаны арамаыма алдым деген Указы шыанша дние салды… Орта жз содан кейін барып Тркістаннан келген Сабалаа — білмансра ауан жо па? з кем дайменді слтана да отыз мы ара кк пен кре бітті емес пе… білмансрмен хандыа таласуа уаты жетпесе оан ол айыпты ма? Мені кем дайменді абылан болса, білманср — Абылай айдаар еді. Айдаарды абыланды жеуі ажап па? Біра Абылай айдаар болса да дайменді абыланды жта алмады. Смеке ханны рпаы деп Омбы генерал-губернаторы немі араша тсті. Соны арасында ата мекен жерімізді де, арамаындаы алы арынды да дайменді ешкімге берген емес-ті.
Ба деген кйкентай спен пара-пар, ай жерде жем болса, соан онады. кеме бітпеген дреже маан бітті. Бкіл араткелге аа слтан боп Абылайды балалары емес, мына мен, даймендіні оырлжасы сайландым! Ал дулет десе, мені дулетім кімнен кем? Жиырма мы ыла мен бараным бар. Тек салыты аз тлеу шін ааза он екі мы деп крсеткем. Сегіз мы жылымды жасырып алдым. Бкіл Россияны азынасын иемденген патша а- зама сегіз мынан тсер пайда матаанда бір кнгі салтанатты онаасына жетер. Ал маан… Сексен жылы сегіз ауылды игі жасысын сатып алуа жарайды».
«гіме сексен жылыда емес, елді билей білуде ой. Мені ызметіме а патша да, Омбы генерал-губернаторы да риза. Ал халы ше? Халы деген бір кеще жас бала, оны алдай алса боланы, соынан ере береді… Мені сол асиетім ой, осы уаыта дейін жртты уысымнан шыармай келгенім?»
оырлжа бара алдында зіні адірін ктеретін істерін ойына тсіргелі сысита жман кзін ашып алды. Жзінде ткаппарлы пайда болды. Кенет кзі ая жаында отыран тоалына тсіп кетті. «алай ызыпассы, деді ол ішінен, бден піскен блдіргендей ой мына тоалды трі… Бала таппаандытан ба екен, дене бітімі лі былтыры жаа тскен алпындаысындай. Тек бксесі шыыырап, кеудесі ктерілікіреген бе, алай… Тнде мені кетіп аланыма кпелегендей де кейіп бар ой зінде… Ой, тйірі, атын кпесі бие сауыма жете ме, бауырыа басып, бір умаштаса… лде соны ктіп отыр ма?.. Онда..» оырлжаны бойында ызу сезім кенет жар ете тсті де, п-стте сне алды. «И-и, деді ол таы да ішінен, мен жрта аз жасылы істедім бе? 1834, Жылы жылы Мамыр айыны он тоызында а патшадан бзау терісіне мр бастырып, азатан солдат алмаймын деген ант аазын келгенімді былай ойанда, патша азамны мені тінішім бойынша биылы Тауы жылы Ккек айыны бесінде жіберген Указыны зі не трады?!»
ткен Мешін жылы ыс атты болып, Балашты ары бетінде малын айдауа кшіп келе жатан Кенесарыдан жасанып, Арада тебінге алан Амола кірігіні жз ыры мыдай арасы шп жетпей жта шыраан. Оны стіне апан — атарда Ташкент шбегісіні арашылары ждеп отыран біраз ауылды шауып, Есіл, Нра азатарыны шаруашылыы бден кйзелген.
Жаа устав бойынша Амола кірігі азатары осы биылы Тауы жылынан бастап жаса тлеуге тиісті болатын. Жртты кйін крген оырлжа, салы жинау иындыынан ашып, бар халыты атынан салыты Ккшетау, араралы кіріктерімен атарласа, екі жылдан кейін тлеуді тініп ааз жаз- ан. Бл аазбен оса кешкі серуеніне мінсін деп Бірінші Николай патшаны зіне арнап мойны удай иілген алты абоз арыма жіберген.