Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

оырлжа беліндегі лкет пышаын суырып алып, дорбаны жібін кесіп жіберді. Дорба жерге грс етті. Денесі дірілдеп кеткен оырлжа дорбаны бір брышынан стап сілкіп жіберді. Топ етіп одан адамны басы тсті. Кзі шарасынан шыа аларып, тістері асия алан. Бір ртынан ап-ара болып кеткен тіліні шы крінеді. Сір балтамен шапан болу керек, мойын омыртасы шорт зілген. ызыл ан р жерде бетін алып, жаа туан озыны елтірісіндей ара ошыл бп-бйра шашына йыса жабысан… оырлжа а-та боп тесіле арап еді, тани кетті, баласы Шыысты басы екен.

Болан уаиаа енді ана тсінген оырлжа кзі арауытып лап бара жатып:

— Тра тр, Кенесары, сені Сыздыыны басын дл осылай алдыа тарт- пасам, атым оырлжа болмасын! — деуге ана тілі келді.

Жо, Шыысты басын кескен Кенесары да

емес, оны сарбаздары да емес, Кмісті кесі бдіуаит шал еді. оырлжа жалыз ызын ор еткен тні, бар шопытын ара лашыыны ортасына йіп, астынан от ойды да, та ата Кмісі мен йелі екеуіні олынан стап ауылдан беті ауан жаа ашып шыан. Іс блай бет алар деп ктпеген оырлжа нкерлері содарынан уанша блар амысты кл жаасына жетіп, таптырмай кеткен. бдіуаит йелі мен ызын Кенесары жасаына кшіп бара жатан бір шаын ауыла осып жіберіп, зі кейін айтан. Жрегін удай ашытан ашу, ыза, орлану кзін арауыттырып, денесін оттай ртеген. Аыл-ойын, бар сезімін тек «Кек! «Кек алу!» деген арман ана билеген. Шерменде жан осыдан бтен шешім таба алмады. Ыза стінде оан бдан арты ділетті, дрыс шешім жо трізденді. оырлжаны лтіріп, шін алса арманынан шыатындай болды. Осындай туе- келге бел буан бдіуаит итіне шейін зіне таныс Зейнеп тоалды аулы сыртын торлай бастады. Біра кзеті мыты тоал йіне таяй алмаан. Бесінші кні, кзет кеткен тні — таы адыан. Ойда жота ауыл сыртында екі салт атты пайда болан. Біреуі Шыыс еді. бдіуаит бірден таныды. Жанындаы серігін Зейнепті отауына жіберіп, Шыыс зі хабар ктіп, сай тбінде жатып алды. Сір, кесі кетісімен тоалды йіне тікелей баруа жрексінген болуы керек… Бны брін бдіуаит кріп отырды. Бес кннен бері олынан дым келмей, ызадан бден кзі арауытан, кесі мен баласыны, баласы мен тоал шешесіні арасындаы кпті білмейтін сорлы, «оырлжаны баласы мені баламнан арты па, ол мені баламды ан ыланда мен оны баласын неге аяймын» деп, кзі ілініп кеткен Шыысты асына сыбдырын шыармай келіп айбалтамен мойын тсынан ос олдап кеп ран.

Сол кні таерте енесінен жетім алып, лынынан зі еміздікпен асыраан ара жораны Есілден су ішуге келген кезінде еппен р-рлап стап алып, Шыысты басы салынан дорбаны мойнына таып оя берген. зі Кенесары еліне арай асыа жнелген.

оырлжа ш кн жер шып жатып, баласыны денесін ел-жрты боп абірлегеннен кейін бір-а трды. йтсе де Шыыстаы шін жауыны алып бергеніне ол іштей риза еді, біра аайын-туана сыр бермей, ара жамылып кайы тартандай жетісін берді де, Кенесары олымен кездесу рекетіне кірісіп кетті.

ІІ

Кенесары бір иын мселені шешерде алы абаын арс жауып, бір олымен исфаан семсеріні сабынан стап, темір тора амалан жолбарыстай а орданы ішін кезіп, ерсілі-арсы жре, кп ойланатын. Мндай кезінде слтанны сырт бейнесі шынында да жолбарыса сас аарлы болатын, желкесі кдірейіп, ткір кздері деттегісінен грі ызара тсіп, тірі жана тіл атпай, сстана алатын: Осындай ашулы-ойлы шаында оны стіне ешкім батып кіре алмайтын, йткені ол бл кезде жайшылытаыдай емес, адам кіліне арамайтын атал келетін…

Кенесары бгін де осындай жадайда еді. Полковникті погоны таылан оалы кгілдір мауыты шапанын желбегей жамыла салып, екі сааттан бері а орданы ішін адымдай ерсілі-арсылы кезіп жр.

Кеше Сыр бойынан хабаршы келген. Ол «Мделіхан зі гей шешесі Ханпадшайыммен кілдес екен, осыдан бір бле тумаса нетсін» деген. Жне Бегдербекті улиеатаа ауысып, уаытша Ташкент шбегі боп Лшкрді зі таайындаланнан бері, о жатаы азатарды кйіні брыныдан да нашарланып кеткенін айтан. Кенесарыны толытан осы хабарлар ма? Жо, олар емес. Бл хабарлар слтанды анша еледеткенмен, зірге тек шыып келе жатан шиан трізді. Жарылатын кезін шыдай ктуге бар. Оны бар ойы осы арада, зіні бгін шешетін мселесінде. Егер оны дрыс шешсе, баыны жананы, абыройы ктерілгені. азір соынан ерген елу мы шаыраты стіне, ерте таы елу мы тіпті жз, жз елу мы шаыраты осылуы кміл… Ал дрыс шеше алмаса былтырдан бері жанын салып жинаан жртыны кз алдында мітін атамааны… Онда ертенен бастап, соынан ерген елді тарай бастамасына кім кепіл? аза топырлап шауып келе жатан жылы трізді, егер жау алдынан шыып ркіте алса кейін арай лап беруден тайынбайды. Онда оны аыл да, сойыл да тотата алмайды…

Сондытан соынан ерген жртты ондай кйге шыратпау керек, айай сап делебесін оздырып, шапан стіне шапызып, кездескен ор, ойпаттан секіртіп ткізіп, арсы келген жауды жапыртып кеткізу керек.

Кенесары жігіттері осы уаыта дейін, Ташкент пен араткел, ызылжар арасындаы керуендерді талап, ырына кнбеген кейбір слтандарды аулын шауып, Чириков пен Карповты жасатары секілді патша скерлеріні шаын топтарымен ана аысып келді. Ал ертенен бастап лкен айаса шыпа, патша скерлері мен Россияа берілген аза слтандарына арсы майдан ашпа. Ол сйтуге міндетті, йткені соынан ерген жртты ккейкесті арманын, мддесін еске алатын мезгіл жетті, йтпесе жер-суымызды, еркіндігімізді ор- аймыз деп маына топталан бара елді кілі суйи бастауы ммкін. ара азаты бдан кткені ел шабу, керуен тонау емес, лкен іс, халыты іс.

Кенесары бл майданды ашпастан брын, патша скерімен таласты соыссыз шешпек боп олдан келген амалын аяан жо. Маайына а патшадан збірлік жеген жртты жинаумен атар, ммкін, кннен-кнге кбейіп жатанымызды кріп бізбен санасар деген мітте де болды, Омбы бастытарына хат стіне хат жолдады.

Е аыры хатын ол Шу мен Сарысуды ыстап шыып, Сарыараны бел ортасы араойын ашырлыа кшіп келген со, Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков князьа 1838, яни азаша Ит жылы, мамыр айыны басында жазан. Оны Тотыны Табылдысы мен азанапты Кшінбайы деген зіні екі сенімді адамы арылы жолдаан. Хатты мазмны мынадай еді:

«Мртебелі лу господин жанарал-губернатор хазратлріна [6]

Абылай ханны рпаы Кенесары асым ылынан арызнама.

Сізді азам хазртларыыза малм ыламыз, шунки мені тілегім екі патшалыты халы да тыныштыта мір сру еді, біра та сізді адамдарыызды з жаыма шыарып алды деп сіз маан кмнданатын крінесіз. Мені айтып отыраным мынау: бізді бабамыз хан Абылайа тиісті жерлерде сіз дуан салдырдыыз жне аза халынан алым-салы аласыз, сйтіп бізді ыспаа салып отырсыз. Біз бан риза емеспіз жне алым-салы тлеп сізді арауыызда тра алмаймыз. Бізді басымыза туан кн Ресейді басына туса сендер андай кйде болар едідер? Сондытан бізді жай-кйімізбен санасулары керек.

6

аз. ССР тарих архиві, фонд 82, опись 1, іс 169, 15—16-беттер.

рине, мен Баянауыл, араралы м Амола азатарын зіме осып алдым, лі де болса халымды з жаыма оса берем деген ниетім бар; алайда аза халы брыныша з алдына ел болып мір срсе тіпті жасы болар еді, сонда ана сіз де, біз де тыныш мір сре алар едік.

Мені естуімше, сіздер бізді оан м Бар хандыынан айыруды кздейтін крінесіздер. Біра олар мсылман заы бойынша бізді орауа міндетті.

Екі ел тыныш, бейбіт мір срсе брінен де сол жасы болар еді. Біра дуанбасылары ел аралаан кезінде сияза деп сылтауратып азаты жасы ат, жасы киім-кешектерін алатын крінеді. Бізді млкімізді талан-таража салуа тыйым болсын деген патша азамны заы бола трса да, дуанбасылары азатарды айтан арызын лаына да ілмейді. Жуырда ана Тртуыл болысыны азаы Азнабай мырзаны йелін, екі келінін, ызын м бір жесір йелді жаулап алып кетті. Бларды айда екені лі белгісіз.

Сізбен рашанда досты атынаста труды кздеп мен мына тмендегілерді талап етемін:

1) Атау оранысы жойылсын;

2) Амола дуаны жойылсын;

3) Бізді жерімізге салынан сондай мекеме орындары тегіс жойылсын;

4) амауа алынан бізді адамдар м оырлжа слтана жіберілген екі адам босатылсын.

ёшпуны иландырмає Їшін мен сµлтан Кенесары јасым µ¬лы мЈрімді бастым».

Бл хатта Кенесары оан, Бхар хандыымен еш уаытта да бірікпейтінін біле трса да, генерал-губернатора сс крсету шін олар жрдем береді деген сзді дейі крсеткен.