Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Зебіректеріді орды ернеуінен алып, анау алы олды дл ортасына мезедер, — деп аырды.
Бес минут тпей зебірекшілерді:
— Дайынбыз! — деген дауыстары естілді.
— От! — деді ызаланан арапшы олын тмен сілтеп.
Аралары елу метрден ойылан трт зебірек, бірден кндей кркіреп грс-грс етті.
— Солай ма екен! — деді уанып кеткен арапшы.
Тс кезі болып алан-ды. Ортадаы зебіректі оы дл тиген бір атты сарбаз ат-матымен ккке шанын арапшы аны крді. Екі-ш жігіт шет жатан лап тсті. з тсынан да екі жігіт ат-матымен омаата оа шып аза болды. арапшы зебіректерді таы да аттырды. Біра б жолы оны оы далаа кетті. зі де тсінбей алды, б не ажап! Зебірек даусы шыаннан кейін, сарбаздар орып кейін ашуды орнына, кенет бес атар боп біріні соынан бірі тізбектеліп, араларын таы да он-он бес лаштан салып, бекініске лап ойды. Б жолы олар наыз бір шыр кбелек айналан йын трізді кпшілігі орды ары абаын оршай шауып, ауырсын жебелерді таы да ардай боратты. Жаын жерден кзделген мерген отары оран стіндегілерді
Ал Басыара, Тлебай басаран скерді бір тобы, зебіректерді солдаттар айтадан орды абаына мезегенше, отстік пен солтстіктегі апа алдындаы жіішке жолдардан бері тіп, оранны іргесін айнала шауып, бекіністі стінде тран солдаттара ыл аран-бау латырды. оранны р жерінен басын ылты еткізіп ктерген бес-алты солдатты латыран бау іліп те кетті. Екі жатан бірдей атылан мылты, тартылан сада, лем-тапыры бір ияпат. Дл осы кезде айай-шу, жан таласан айасты пайдаланып, бекіністі солтстік жатаы шойын топсалы, шананы табан темірімен шандылан, шынжыр лыпты араай апаны сыртынан бір топ сарбаз шелектеп ара май жаып, тбіне ара маймен ысталан ызыл тобылыны йіп, рт ойып жатты. Быси жан- ан тобылыны стіне бірнеше шелек ара май таы йылды. Жалын алаш- ы рет лап етіп ккке ктерілген кезінде, ор абаына айтадан мезелген зебіректерді де жер жаран грсілі естілді. Б жолы да жиырма шаты жауынгерді оа алдыртып жарлы бойынша Кенесары сарбаздары кейін шапты. Біра бл кезде бекіністі іші алы ртке айналан еді. оырлжа мен арапшыа енді бар скерін екіге блуге тура келді. рт сндіруге жіберген жауынгерлерді оспаанда, бекіністі орауа жарайтын не бары екі жздей ана солдат алды. Оны стіне екі зебірекшіні Кенесары сарбаздары аранмен тартып кетіп, бларды кші тіпті азая тсті. оырлжа мен арапшы халдарыны мшкіл бола бастаанын сезіп не істерге білмей бден сасып тран кездерінде солтстік апаны лапылдап жанып жатанын крді.
Бесіннен те ртене бастаан апа аашы екіндіге жетпей жанып болды. Енді темір оршаулар саудырап жерге тсіп, оранны солтстік жаыны жиырма лаштай жері ірейе алды. ауіп ай жата екенін кздері крген оырлжа мен арапшы осы апаны арсысына дереу м салан аптардан кедергі істетіп, отыз карабін мылтыты солдатты сол аптарды тасасына отырыздырды.
Баанадан бері р сада тартып, мылты атып, алыстан тиіп-ашып жрген Кенесары сарбаздары да, енді амала кіруді ммкіншілігі барын крді. Брі бірдей лап оюа апаны алдындаы жол жіішке, жау бар зебіректерін, аруын осы араа мезер болса, топырлап шапан жрт боса ырылады. Осыны ойлаан Кенесары, рысты тйіні шешілетін жерге зі келіп:
— айсы барсы жз адамменен бекініске кіретін? — деп айай салды.
Атын ойнатып Басыара батыр шыа келді.
— Жолы болсын! — деді Кенесары. зге батырлара да: жау кілін бру шін, сендер де бекіністі жан-жаынан о жаудырыдар деп бйырды.
Басыара батыр Кенесарыны ризалыын алысымен зіні мы скерінен тадап жз сарбазды бліп алып, жау амалына арай лап ойды. зі ат жалын шып, ер стіне екейе жатып алды. Астындаы кер тбелі алы шпті бауырлай шан с трізді. Соынан йындата шбыран жз сарбазы. Басыараны мндай шапша имылдайды деп солдаттар да ойламаан болуы керек, мылтытарын отап кезенгенше, Басыара сарбаздарын соынан шбырта, бекіністі ішіне кіріп те лгірді. апаны дл арсы алдындаы йілген апшытан кер тбелін секірте тіп, арама-арсы келіп алан бір-екі солдатты кеспелтек сойылмен доптай аып айта ораланында, зын бойлы ара бжыр солдат орнынан шып трды да, мылтыын шапша кезеп Басыараны дл ккірек тсынан длдеп атты. Аал батыр сауытсыз еді, «ош бол елім» деп ат стінен сйретіле біраз жер барды да, сыл етіп лап тсті.
ол бастаан батырларыны оа шанын крген жз жігіт кейін арай шаба жнелді.
ашан жауа атын да ер, содарынан атылан о бларды да он шатысын алып алды.
Шегінген тобырды соынан иесіз ойнатап шыан Басыараны кер тбелін кргенде Кенесары шыдай алмай:
— Тастамадар Басыара батырды жау олына! — деп тласы блек кк буырыл бестісін ойната мір беріп, ешкім шыпаса зім шабайын деп ыай- лананша, амыс ла, бкен сан, бкіл Араа йгілі «ортеке» аталан сйглігімен Тлебай батыр, жрттан сытылып шыып жеке сала берді. Бл кезде Кенесарыны асында зге батырларды ешайсысы да жо еді. Наурызбай да, Аыбай да, Барбай да бтен шепте болатын. Екі жз адамдай жерде жеке кетіп бара жатан Тлебайды кргенде Кенесарыны зі де шыдай алмады. Ккбурылды стіне тік трегеліп тра алып «Абылайлап» амала арай йындата жнелді. Ккбурылды стінде ажалдан орыпай трегеліп шауып бара жатан Кенесарыны кргенде згелері де орындарында тра алмады. «Абылай!», «Аыбай!», «Атыай!», «абанбай» деп рандап бекініске лап ойды. Айай-шудан жер сілкінеді. Кн батып ара клекеленіп бара жатан кез еді. Та сріден нр татпай кні бойы Кенесары сарбаздарымен екі жатан алысан ер жрек солдаттар да, енді шыдай алмады, біртіндеп шегініп й-йді тасалап атысуа мжбр болды. йтсе де белдесіп келгенде аптаан сойыл, сысыан найза оя ма, тн ортасы аумай Амола бекінісіні скері жеілді. Тек ара тнді пайдаланып азантай скерімен оырлжа арапшы бекінісіні Есіл жатаы апасынан ашып шыты.
Жеіске мастанан атігез жауынгерлер орансыз алы ойа тиіп ана ныан аш асырлардай, жртты жазыты-жазысызына арамай, тні бойы ойран салды. Таланбаан млік, быланбаан абырой алмады. андай рыс болса да е алдымен бліншілікке шырайтын халы. Б жолы да солай болды. Жыламаан бала, боздамаан ана жо. Бл ырын тек та ата ана толас- тады.
Сйтіп Кенесары сарбаздары Амола бекінісіні йлерін тегіс ртеп, оранын латып, жермен-жексен етіп, орларын топырапен бітеп, кешегі Шыыс Сібірді отаршылы амалы тран жерді тып-типыл етіп, ертеіне айтадан лытауа арай шегінді.
Осы жолы Амола бекінісін алуда еткен аарманды айраты шін Кенесары Тлебайды Жеке батыр атады. Кп кешікпей Аыбай, Наурызбай, Барбай, Жеке батыр бастаан Кенесары сарбаздары Атау, Ортау бекіністерін алды.
Зебірек пен карабинді, аа слтан мен старшинды жеуге болатынын крген, зірге ндемей келген кейбір рулар енді Кенесары ордасына арай аыла тсті. Кенесарыны абыройы да, адірі де артты. Біра жан аямас аталдыы кп елді зінен ркітті. Алайда соынан ерген батырлары оны лт аарманына айналдыруа тырысты. Ал Кенесары зі болса «Аяз, ліді біл, мырса жолыды біл» дегендей, лі де а патшамен шын белдесіп кресуге кшіні жеткіліксіз екенін жасы тсінді. Енді ол бла йры тлкі улыа салып патша солдаттарымен жата-жастана рысып, азаты ереуілге осылмай жат- ан баса руларын зіне тартуа кірісті.
ІІІ
Амола бекінісінен айырылан тні оырлжа араралы кірігімен шектес Есілді Ертіске арай брылар тбегіндегі Зейнеп ауылына беттеген. Кенесарыны ктерілісі дами бастааннан-а оан дт беріп отыран жер-суынан айырылан алы елді аарынан сескеніп шын кілмен осылан Азнабай балаларынан баса да Едігені Шоы, Кшікті Шорманы, Шорманны Мсасы, Сандыбайды Ердені, Дзені, Сайдалыны Аошары секілді Араны мыды айдаан бірнеше шынжыр бала, шбар тс байлары Кенесарыа «Біз сендер жаындамыз» деп жалан ниет білдірген. Тіпті сол патша отаршылыына мойын сынып, шен алып, шекпен киген слтан тымдарыны кейбіреулері Кенесарыа осылып кеткендей болды. Улиханны екінші баласы білмамбет (Ммке) Кенесарыа еріп, жорыта аза тапты. Трсынханны Сарманы «ара азатан шыан Кшенні Трлыбегін аа слтан ойды» деп а патшаа арсы ктеріліп, асым балаларына келіп осылан. Абылайды туан аасы Жолбарысты баласы ошай, Улиханны туан інісі Шыысты баласы Сартай секілді Абылай тымынан шыан бірнеше слтандар Кенесары жаына бірден ауан… Осындай аласапыран кезде, артында сзін тыдар елі бар, Ар- ынны биі Шегенні Мсасы, ыпшаты биі Жабыршыны Баложасы секілді табанды бай, би, слтандар болмаса, «Кенесары малымды айдап алады» деп орыандары, уаытша болса да ереуілшілерді жатаандай крінген, Арадан Амола аа слтаны оырлжаа сйеніш болар тек араралы аа слтаны Жамантай, Аманараай аа слтаны Улиханны Айанымнан туан баласы Шыыс, Баянауыл аа слтаны Абылайды Маманы орнынан алынаннан кейін, арадан шыып осы Баянауыла аа слтан болан Трсынбайды Боштайы, Ккшетауды аа слтаны Атыайды Аал руынан шыан мыды айдаан аратоаны сотар Зіларасы мен смрын тсындаы Ашамайлы Керейді баукеспе рылар стаан, быыан бай Есеней.
Бларды ішінен сіресе ара сйері, жері жаын жне оырлжаны айын-жрты Тукені сбегі мен Жамантайы. Бларды тбі — Араа сііп кеткен Ора ханны баласы Бкей слтанны немере-шберелері. сбек пен Жамантай жайылыма, билейтін елге, аа слтандыа таласып зара кнде ырылысып жатанмен азуы алты арыс оырлжаны кйеу санап екеуі бірдей жаын ттады. Жас тоал Зейнеп Тукені е кенже ызы. Амола кірігіне оырлжаны андай беделі жрсе, араралы кірігіне Туке балалары Жамантай мен сбекті де сондай беделі бар. Сондытан да оырлжа Зейнеп пен баласы Шыысты арасындаы оиа жанына анша батса да трелерді ескі дстріне салып, жас тоалын тркініне кшіре алмаан. з басына ауіп тнген осынау аласапыран кезде Туке балаларымен шатысуды ажет деп таппаан. асым тре ккжалдарын жеіп алсам, со да мені таияма тар келмес деп зіне-зі жбату айтан. Оны стіне тре тымы бір ке-шешеден туып, бір емшектен ст ембесе, біріні ызын, арындасын бірі алып, кйеуі лсе оны кесіне немесе аасына тиіп шатысады да жатады. ара азатай йел мселесінде «ят», «обал», «ата жолы» деп ар-намысты сылтаулап трт таандап жатып алмайды, ашан да болса бос белбеу, кйлек етегі жеіл, сыпырма, боса келеді. Сондытан да алы аза арасына Бар жырау айтан:
атын алма треден,
атын алса треден:
Еркегі болар жау жанды,
рашысы — ер жанды, —
деп басталатын ле ке тараан. Тре тымынан шыан слу йелді «ер жанды», «еркек мар» салтына еті йреніп кеткен слтандар, егер ел билеу, мансап сатау тілектеріне шипасы тиер болса, атын, ыздарыны й арасындаы бозбалашылыына мн бермейтін, кргенін крмегендей боп, жауырды жаба тоып жре беретін.
«яда не крсе, шанда соны ілерсі», оырлжа да тымыны ауызданан салтынан аса алмаан. «Мы жылы суарыланда лайланбайтын кз бір тентек баланы ыш еткенінен бліне оймас», — деп, еркек жанды тоалды ылыын баласы Шыыс аза тапаннан кейін, тіпті мытуа айналан. «Кенесарыны ойы Амола бекінісін шабу секілді», — деген Ожарды алашы хабары жеткен кні-а оырлжа тоалыны аулын тркін жртыны жерімен шектес Есіл зеніні тменгі жаына кшірген. йткені Кенесары жалыз оырлжаа ана емес, Жамантайа да шігулі, тек араралы шалай болып, зірге сондытан ойран сала алмай жр, ал реті келсе жаын жердегі Тукені кіші ызыны аулын е алдымен шабары аны. Осы жадайды ойлаан аа слтан Зейнепті зіні еншісіне тиетін ш мы жылымен тменгі тбекке кшіріп тастаан. Бл жер дайменді балаларыны анда-санда кшетін ты жайылымы болатын.