Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Сол жал жетпей ме бізге? — деді Наурызбай, — жау тер жерден біз де терміз.
— оырлжа мен арапшыты арамаындаы бес жз карабін мылтыты солдат пен трт зебірек бізге р арап трады дейсі бе, Науанжан? Оларды да адыаны осы екі жіішке жал менен орды жаасы болар. Ордан ткенменен ораннан те алмайсы. Кптігімізге сеніп топырлап шапса р ырын боламыз. Сонда Амола бекінісін алай аламыз? Кімні андай аылы бар? Бірден он адамны аылы арты, кееселік.
Жиазды, дниелі абоз йді ішінде лік жатандай, жртта н жо. Бас- тарын салбыратып, тмен арап, кбі жер шылай береді. ркімні ойы р тарапта. «ол болып жиналуына жиналды ой, ал енді жауды алай жееміз? Бсе, алай жееміз? Амола бекінісі — алашы амал. Ал бізге деген мндай ондаан амал бар… Трт зебіректі, бес жз карабінді бекіністен осыншама абыржыанда,
Жртты есесі тсіп кеткенін Кенесары кріп отыр. «амала шабуыл жасамай жатып ас батырларды трі мынау, ал амалды ала алмаса кйіміз не болма?»
Кенесары тнжырай тсті.
— лде «жеткен жеріміз осы болды» деп араткелден бас тартамыз ба? — деді ол сл абаын шытып. — Сондай да кйлері бар ма, алай?
— Жо, тре, — деді басын ктеріп алып Аыбай, — бйірден адалан тікендей болып отыран Амола бекінісін алай да алуымыз керек.
— алай «алу керек?»
— Ел бастаан дана емеспін, ол бастаан батырмын. Демек, ыран жете алмас ия жо, жаужрек те алмас мия жо, маан салсадар Амола бекінісін оршап алып сырта, жан шыармай аду керек. оран стінде крінгеніне сада оы жалынсын…
— Таы андай ой бар? — Кенесары олын сл ктерді, — ксе аылы жасы аыл, біра онымен арапшы пен оырлжаны жее алмайсы… Біз оршаанмен, сырттан келер кмек бар, тза рып за ктер жай жо. Бекіністі алар болса, шапша, тез алуымыз керек. Амола маында бір кннен арты аялдау кн. зге бекіністерден жрдем келулері сзсіз.
— Бекініске тнде шапан жн бе деймін, — деді Барбай батыр, — Тентек тре Сайрам мен Созаты аланда алы олмен тнде кірген екен.
— Тн сзсіз жау, екі жаа бірдей, — деді Кенесары, — Соза пен Сайрамда Тентек трені бекініс апасын ашан адамдары болды. Ал бізді кіміміз бар? арапша пен оырлжа тек здеріні сенімді нкерлері мен сыпайларын ана алдырып отыр. арасу бойындаы балышы мжытара бізді тимейтінімізді біліп, бекініс ішіндегі аздаан келімсек атын-балаларды сонда жіберіпті деген сыбыс бар.
— Тре, — деді есік жата отыран згелерден анарлым шотыы биік, егезердей Басыара батыр, — алдымен дай, содан кейін зі деп соынан еріп едік, аылын зі тап. Салан жерінен алып тспесек айып бізде, сала алмаса кін сенде! Сыбырлаанды дай естімей ме дегендей, Амола алынбайтын кйде болса, оны ашып айт!
Кенесары сл кідіріп отырды да, алдына а дастаран жайызып, стіне уыстап тспіні ара, а бршатарын тгіп салып, Амола бекінісін алай алу керек екенін тптіштеп айта бастады. Кенесарыны айтып отыран дісі отырандара бірден нады. Бекіністі алатындарына енді алдын ала кздері жеткендей, иытары ктеріліп, жздеріне жігер енді.
— Мал деседер осы тсілдерге тотайы, — деді Кенесары жайбараат пішінмен сзін аятап.
— Тотады, — деді йде отырандар бір дауыспен, — еншалла, жолымыз болар.
— Іске ст!
— Олай болса… — Кенесары сл кідірді де таы да Сида ожаа арады. — Жаз. Бл бізді екінші жарлыымыз болсын. Ертенен бастап мы басылар, жз басылар лгі айтандарды блжытпай орындау шін скер ойынына кіріссін. Бір жетіден кейін аттанамыз.
— Мал.
«Дана шешім, деді Амола бекінісін алай алма боланын айтан Кенесарыны ойларына та алан Жсіп, ліпті тая деп білмейтін аза… андай аылды айла тауып отыр. Заты слтан болса да, халы зіні ксемін дрыс тапан екен».
йдегілер енді тарай бастаан кезде, кенет сырттан шу естілді. Батырмрат пен Николай беліндегі тапаншаларын суырып алып йден ата жнелді. Аздан кейін Батырмрат айта кірді.
— Арыстан аын сталан екен. аралек пен жаа келген ашын жігіт кеп тр. атын-алаш шімізді зіміз аламыз деп тап-тап береді. Шу соныкі екен.
— Алып келідер! — деді Кенесары ыса бйырып.
Арыстан деген Атыай руынан шыан кедей аын. Бір кезде Саржанны жасаына да ерген. Тілге шешен, сзге бай, сіресе азаты исса, дастандарын жасы білетін, тні бойы жыр айтуа болдырмайтын арадан шыан дарын. Кенесарыа жо жерден кпелеп, аа слтан оырлжа жаына шыып кеткен. Соы кездері аза ауылын шабатын патша жасатары мен аза жерін картаа тсіретін орыс саяхатшыларына жол крсетіп бден байып алан. з арасынан шыан опасызды те жек кретін жрт, Арыстана бден тісін айрауда еді. Шабылан ауылдарды обалы да, жылаан кемпір-шалды, атын-баланы кз жасы да осыны мойнында деп ойлайтын. Адамы оа шан кейбір ер жректі жігіттер Арыстаннан кек алатын кн болар ма екен деп кіжінетін. Біра немі патша жасаымен бірге жретін Арыстан оларды олына тсе оймайтын. Ал расында Арыстанда жер крсетуден баса еш жазы жо еді. Ол бірде-бір адамны анына орта емес-ті. Сондытан зін блендей айыпты санамайтын. «Біреу малымен, біреу жеріменен кн креді. Ал мені кн крер нем бар? Жалыз атты кедеймін. Мейлі, жрт алай ойласа олай ойласын, есек йрыын жуса да мал тап дегендей, земтемірлерге жол крсетіп кнімді крсем оны несі айып. Мен істемесем мны баса біреу істейді» деп ойлайтын ол. Арыстанны мндай жола тсуіне зі кінлі болса да, Кенесары оны сатылан санап, егер олыма тссе басын алармын, згелерге лгі болсын деп лдеашан шешкен.
сті-басы ан-ан болан шоша саалды трымтайдай кішкентай ара кісіні екі адам екі жаынан олтытап йге алып кірді. О жаында аралек — Кенесарыны бас жендеті. Бл р саусаы жаа туан баланы білегіндей, сала лаш кеудесіні жні кдедей, салпы ерін, кірпік апайтын мысы кз, аяушылы дегенді білмейтін атыгез, алпамсадай ара кісі. рлы істеп ола тсіп, Созаты бір байы дара аспа болып жатан жерінен Кенесары сатып алан. нына бір арашыдан тартып алан жетектеп келе жатан ара легін берген. Мылау ры аты-жнін айта алмаан со, жрт оны зіні нына берілген тйені атымен байланыстырып аралек деп атап кеткен. лек десе лектей. Шуда ккіректі, тйе тірсек бір алып. Атына денесі сай. Оны стіне зін ажалдан аман алып алан Кенесарыа жан-тнімен берілген. Иесі шаш ал десе, бас алады. Айтанын екі етпейді жне слтанны мірі дрыс па, брыс па ол жаында шаруасы жо, «ожам айтты мен дайын» бір ноай. Кенесарыны ымынан ойын тсінеді.
Таятан аяын зер сйреткен Арыстанны сол жаынан олтытаан Ожар. Бл келгелі де айа таяп алан, Сейтенні зегілес серігі, Тайжанны жалыз ызына йленіп, абатыдан ашып шыан Ожарды Кенесары шаын жая арсы алан. Отау тігіп, алдына мал салып берген. Бл жасылыты есесіне ол келгеннен со кн тпей жатып… жылпы сары Смен арылы оырлжаа Кенесарыны арамаында анша сарбаз барын хабарландыран. Бгін та- ертенен бері де Кенесары ордасында болып жатан мжілісті жайын біле алмай бден мазасы кеткен. Мы басы, жз басы батырларды тегіс келгенінен, бл мжілісті тегін мжіліс емес екенін іштей сезген. анша білгісі келгенмен, алыстан торлааны болмаса, жаын баруа біреу-міреу кім екенімді сезіп алар деп кілі дауаламаан. Осындай кйде жргенінде сойыла жыылып ола тскен Арыстанды ауыл адамдары бір араша йге амап ойанын естіді. Ол енді шіктіре сз тастап, жрта Арыстанды Кенесары ордасына апаруды керек екенін айтады. Ондаы ойы Кенені кзіне тсумен атар, ыайы келсе, мжіліс жайын адау. «Кім біледі, біреу болмаса біреу абайламай бір сз айтып алар. Зирек жана о да жеткілікті». Арыстан Кенесарыны крісімен, е соы кшін жинап, еірей аяына жыылды.
— Жаздым, жаылдым, Кенесары. Кнім шін жер зерттеуші земтемір орыс- тара жн крсеткенім рас. Бір жола кешір. мір баи лы болып тейін.
Кенесары сазаран алпынан згерген жо. анын ішіне тартып, тіпті срланып алды. Ол аяына жыылып жатан Арыстана арамастан:
— Елін сатан адам, жылы ішіндегі маамен те. зге жылыны сау алып алу шін оан аяу болмаса тиісті. кім біреу-а — лім!
«Халыны амын ойлар болса, е алдыменен оны бірлігін ойла» деп ішінен Жсіп, «опасыза Кенесары дрыс кім айтты».
«атал, йтсе де ділетті».
Біра бл не? зге батырлар деттегідей Кенесарыны шашбауын ктеріп неге «дрыс» деп бастарын шлымайды? Брі бірдей неге тмен арап ал- ан? Аасыны айтанын тмар ттатын Наурызбайды зі де неліктен тнжырап кетті?
Жсіп таданандай йдегі адамдарды бетіне таы бір кз тастады. Ешкім басын ктерер емес. здері лім жазасына бйырыландай абатары тсіп кеткен.
«ажап халы, деді ішінен таы да Жсіп, майданда кездессе жаудан ору, немесе оны аяу дегенді білмейді. Ал айыбын мойнына алып аяына жыылса, анды кекті асы болса да кешіргісі келіп трады. андай лкен, абзал жректі жрт. Брын атуа оы жо боп жрген Арыстан олдарына тсіп еді, оны саалды басымен жасын соралатып кешірім сраан трін, кенет аяп, ажала иылары келмей тр. кімін зге жртты остамаанын Кенесары да сезген трізді. Енді не істер екен?»