Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
лі ыстыы толарси оймаан Желтосанны ая кезі еді. ызалда, саралда, баба, лала, жаушымылдытар глденіп бітіп, бетеге, ккпек сарылт тартып, ит мрын, жуа, арабауыр, жалбыз, ара араат, ызыл арааттар ата бастаан. Ара жерінде сирек кездесетін тйе тікенні жапыратары тсіп, сабы серейіп, басы домалана ербиіп, шытыр, арабауыр, шырана тарамыстана тскен. Есіл зеніні жаасында ойдым-ойдым боп бітетін тал, шетен, сары- ааш, айы, аршаларды жазытрымы жасыл жапыратары сарылттанып, ал кейбіреулері немі соан желді екпініне шыдай алмай сидия алан. Соы екі жылды ішінде дайменді балалары Амола бекінісінен зап кшуден орып, бл араа онбаандытан кзгі шп лі ты. Оны стіне Есіл зені жазытрым тасыанда кіші-гірім кл болып алатын амысты арасуларды беті мен жаасы са толы. Бл арада кішкентай ккторай, бдене, кксерке, жаалтай кекілік, балтатмсы, шілден бастап, лкендігі анау-мынау озы-латан кем емес, арааз, біразан, дуада, арабай, ырауыл мол болатын. аза даласыны зге жерінде сирек кездесетін жайра, таана, саалта, аламай, кк
аза даласында жайшылыта мол кездесетін оян, асыр, тлкі, арса, борсы, суыр, атиін, кзендерден баса, бл арада акіс, араанны ара тлкісі, ырды ызыл тлкісі, кл, зендеріні жаасында сусар, ндыз, блын да шырайды. Кейде лдеалай жем іздеп келген сілеусін мен шиебрі де кездеседі…
Осы араа Зейнепті аулы келіп онан. оырлжа ры-арыдан тоалыны мал-млкін орау шін, сойыл сйреткен елу жігіт кзетші берген. арындасыны кші араралы шетіне келіп тотаанын естіген Жамантай «Кенесарыны сарбаздары аш асырдай жортан мезгіл ой, ел шетіне келіп онан арындасымды шауып кетсе, дайменді тымыны бетіне арай алмаспын», — деп Зейнепті аулын кзетуге таы да жз жігіт жіберген. Жамантайды сескенетін де исыны бар. Осыны алдында ана Кенесарыны кк брілері Есеней аулын шауып кетті деп естіген.
Осындай бір жаы оран, бір жаы адушы жз елу жігіті бар жас тоал ойын-сауыын рып, кк Есілді жаасында аннен-аперсіз жата берген. Оан жан-жаындаы екі елді ыз-бозбалалары да жиі атынасуда еді. Зейнепке «Пленшені болыс баласы сені бір круге мар екен», «Тгеншені Бара керуен айдатып жрген мырзасы, бір тндік йыды июы шін трт тай шйі, бес бас ант жіберіпті», — деп бой жете бастааннан-а сздерін жеіл ткізіп йренген жегелері де келіп-кетіп жатан-ды. Брі де жас лынны етін жеп, сары ымыз бен ою шайын ішіп «Еркежан-ау, бксе бден толып, зі Тлегенні ыры кн шапса болдырмайтын кк жорасындай жалпа жаурын болыпсы ой», — деп алжыдап, не болмаса «трт тлігі тгел, тек енді аа слтан байыа бір л тауып беріп, оны дізгінін млде олыа ал», — деп аыл айтып кілін ктеретін. Брыныдай «Еркем-ау, бленшені аузыны суы рып жр, бір тнге кіл блсе нетеді?» не болмаса: «Жас кезде ызы кргенге не жетеді, ааны кзіне шп салмай, етегіне намаз оып жр дейсі бе бізді. Сен де р алма», — деген секілді Зейнепті жанына майдай жаар сзді бірде-бірі айтпаан. Ал ауыл ішіндегі кз тотайтын тлегіт, не болмаса зін орауа берген сарбаздарды бірде-бірі не кндіз, не тнде Зейнепті а отауыны есігін ашпайды. Ал есігін ашар болса, іштерінде нелер бозда, нелер сада бар. Оны Зейнеп сырттай аарып алан. Кім біледі, ол жайсадарды ішінде де «шіркін-ай, оашада олыма бір тсер ме еді!» — деп Зейнепке сыртынан мартып ліп жргендер де аз емес шыар, біра оырлжаны крінен орады. Жамантай да, оырлжа да жігіттеріне «ауыл ішіне кіруші болмадар, остарыды далаа тігіп, тыныштытарын сырттан барладар» деген.
Бл шартты бзысы келген, Зейнепке ызыан кейбір жет жігіттер, оырлжаны са ла тышыларынан сескенетін. Тн жасыранды тышы креді, жас тоалды ебін табамын деп жріп, кеудесіне анжар адауа кім мар…
Ал кнде сан мезгіл жас уырда пен балбыраан уыз етке тойынып, балайма пен сары ымыза ана сусынын андыратын Зейнеп, кйеуге шыалы еркексіз ш кн жатып крмеген жас денесіні кйіп-жандыран ызуын баса алмай, шырлай ысан жнді кеуде, бура сан жігіттерді асап, ліп-шіп барады… Оан мауын басар еркек шаы болмаса, мынау лде мен блдеге бленген а озы жнінен бастыран алты анат а отау, кл жаалай жусаан йір-йір кк ала кп жылы, рметтеп бас иген ыз-келіншек, тлегіттерді бірде-бірі ызы емес. Барлы ойы, тілегі, мейлі соыр болсын, аса болсын тек марлы айызын андырар еркекте ана… Мауыан мысытай кзі тманданып, ал ызыл брте ерні кеуірсініп кеткен.
Амолада болып жатан уаиадан Зейнеп бейхабар. Шабарман ерте келмек. рине, ол байы оырлжаа тез жетсін деп мір жібереді. Крі тарланны кей имылы, жас тлпара бергісіз. Сондытан да Зейнеп оны асай тскендей. Біра оырлжа келгенше де шуда жіптей созылан за екі-ш кн бар алдында… Зейнеп ызадан шатап жатан а мамы жастыын тйгіштеп-тйгіштеп жіберді. Сске болып алан кез еді. Енді ол орнынан трма боп ая жаындаы кебісін киіп ктеріле бергенде, кенет й сыртынан ат дбірі естілді. Жрістері ктем емес, баяу. Жай ауыл адамдары секілді. «Бл кім болды екен?» деп Зейнеп сл ойланды да, деті бойынша есігіні сыртында отыратын кді шаырды. Есікті аырын ашып йге кексе ара бжыр йел кірді.
— Тре ызы, — деді к, — жиенііз келіп тсіп жатыр.
— ай жиенім?
— Масан би ауылындаы.
— ойшы?!
Зейнеп орнынан атып трды. Масан араралыа аты шыан би, аракесек аз дауысты азыбекті рпаы, Жамантайды аылшысы. Масанны аталас аайыны, ары бабалары «жалыз кз» Ора, ия, Тя батырларды жауынгері болан, Атыай сбекті немере арындасы Глбаршынды алан-ды. Осы келіп тран сол Атыайды баласы Есіркеген еді. Баянауылда орыс мектебінде оып жрген он алты-он жеті жасар бала жігіт. Зейнептен трт жас кіші.
Зейнепті Есіркеген атын естігенде тсектен атып трмаса амалы жо. Зейнеп он беске шыып, оырлжа биыл рын келеді екен деп жргенде сбек ауылына баран-ды. Сол жылы Есіркеген де наашысыны ауылына келген. ріп ауыза саландай аппа жзді, лкен ой кзді он бір жасар баланы наашы апалары ызы кріп, бірінен со бірі йлеріне шаырып ондыратын. Ол кезде лі жетке жарамаан еркек баланы бой жеткен, немесе бой жете бастаан ыз балаларды бір тсекте жанына алып жатуы ерсі емес. Тіпті ке-шешелері бой жеткен ыздарына оран болсын деп ондай баланы дейі жатызады. Есіркегенге сбек наашысыны йіне онан кні о жатаы ке болыскей керуетте екі апасыны ортасына йытауа тура келді. Бір апасы осы бой жетіп алан Зейнеп. Екіншісі Атбасар дуаныны бір слтанына затылан, енді тркіндеп келіп жатан сбекті лкен ызы адиша деген слу келіншек. ысты кні еді. йде сол кні асыр уып, аттары болдырып онып алан бір-екі бекзадалар да бар болатын. сбек трені зі йде жо. Бозбалашылыты басынан талай ткізген сарыарын бйбішесі, йінде жатан онатарынан ауіптенді ме, йтеуір екі ызыны ортасына жиен баласын жатыз- ан. ыз ояту ол кнде дадылы дет. Шам снген со біраздан кейін ара саалды онаты ертегісін тыдап жатып Есіркеген йытап кеткен. анша йытааны белгісіз Ўлден уаытта о жаындаы Зейнепті Есіркегенді «сен былай жат» деп шатай іргесіне саланында ана оянып кетті. Болыскей керует аырын озалып, тйіршік-шиыршытарыны кміс оыраудай лсін-лсін шылдырлаандарына араанда тсектеріне шеуінен бтен таы біреу келген секілді. Мны нендей мні барын білетін бала кенет ызасы келіп, ызаншатыы стап «бл кім-ей?» деп айай салып жібермекші де болды. йткені баана тсекке жатызар алдында лкен наашы апасы ойыны-шыны аралас «байап йыта, апаларыды біреу-міреу рлап кетіп бара жатса, айай сал», — деп клген. Бнысы «байа, кзетші бар», — деп ыздарын орытаны еді. Осы сз есіне тскен Есіркеген бірден айайлауды ерсі кріп «бл кім-ай?» деп олын созанда, алааны ертекші онаты ара саалына барып тиген. Баланы бір сойан шыарарын сезіп алан Зейнеп дереу Есіркегенге брылып, тентек жиенін бауырына ысып, бетінен сйе бастаан. Дл асында жатан келіншек апасыны уанышы ызытырды ма, лде за созылан кереует дірілі, ауызын ашуа жаа жеткен гл жайнаан жас денесіні сезімін оятты ма, Зейнеп «біз де сйтейік» деп Есіркегенді брынысынан да шырлана бауырына ыса тскен. Наашы апасыны сзін жыысы келмеді ме, лде оны ысты лебі н бойын ытытап, брын білмеген бір ажайып дниеге бледі ме, Есіркеген йтеуір Зейнепті олын апаан, дегеніне кне берген.
Ертеіне Есіркеген апаларынан ялып йден та атпай зытып отыран. Тіпті аулына кеткенше бл йге енді айтып басын да спаан. Содан бері наашы апасы Зейнепті кргелі келгені осы. Арада алты жыл уаыт тіпті. Алты жыл жас баланы ер жетіп, ал ер жеткен ызды дниені нелер ысты-суыын басынан ткізіп лгіретін уаыты. Зейнеп тез киініп, шымылдыты трді. Сйткенше болан жо, амшысын бктей стап Есіркеген «Ассалаумаалейкм» деп йге кіріп келді. Бл баяы ешкіні асыындай кішкентай Есіркеген емес. Булыып скен денесі сп-са. Бозылт беті сл сопатанып, ет жеділеу мрны шеміршектеніп, ырланып, жоары ерніні стінде азыра лпа жнді мрт та кріне бастапты. алада оып жрсе де ауыл жігіттерінше киінген. Басында — сырты кгілдір пайы, ара кк елтірі брік, стінде — жаасы кгілдір барытпен кмкерілген, а ботаны тбітінен рмектеп тоылан ыса етекті шапан, шалбары да осындай а бота тбітіні рмегінен. Ке балаына екі елідей, бркіні тысы мен шапаныны жаасы трізді, кгілдір барыт стаан. Белінде патсайыдан ызан шашаты белбеу, исы жаа ара атлас кйлегіні азантай ана ірі крінеді. Аяында шоайма ара былары етік. Есіркегенні он жетіге жаа шыса да кдімгідей ыз ызыар жігіт болып аланын Зейнепті ойнаы кзі бір кргеннен-а таныды. Ол шаын жайып арсы жрді. Жиенін бауырына ысып екі бетінен кезек-кезек сйді. Наашы апасыны ысты ерні, апалы ылтипаттан грі ыстыыра тигенінен ысылып Есіркегенні екі беті дуылдай жанып ызарып кетті. лде бдан алты жыл брын ткен оиа есіне тсті ме, ол йтеуір Зейнепті шаынан ымсына имылдап тез босанды.
— Ауыл-аймаы, ке-шеше аман ба? — деді Зейнеп жайрадай, — зі де лкен жігіт болып алыпсы! — Сір мны да есіне баяы тн тскен болу керек, ол сыл-сыл клді, — оуда деп еді, ала ыздары здеріні негелеріне йреткен шыар?
Наашы апасыны салан жерден зілдесе сйлегені Есіркегенге наан жо. Сйтсе де жылы жауап айырды.
— Оуда екенім рас, біра ыздардан емес, малималардан неге алып жрмін.
— ойшы? Оларды негесі біздердікінен згеше болады ма екен?
ой сойылып, самауырын ойылды. ыстан шыан ср азы салынан, та асан уыз ымыз ішілді. Ет пісер кезде ауылды бір-екі асаалдары шаырылды. Ет жеп, ымыз ішіп, аз уаыт гіме рып олар да кетті.
Оаша алан жиенінен аланы жайын срап наашы апасы ліп барады. «атынды аладан аласы ба, даладан аласы ба?» — деп ояды сз арасында. «ала ыздары біздей емес бапты келетін шыар, крді бе здерін», — деп сыл-сыл кледі. Есіркеген яланынан жалтара жауап береді. Он жетіге келіп алды деген аты болмаса, ол лі де ауызын жарып шашылмаан гл трізді, алжыдаан боп кіліне шо сала сйлеген наашы апасына кейде ренжіп аландай кпелей арап, зіліне кз жасындай таза млдір бла сезіммен жауап береді. Ал Зейнеп болса… бала жігіт ыайына кнбеген сайын, брынысынан да ршелене тседі. Тр алдында шйі крпе стінде мамы жастыты шынтатай слаан оыан жиеніне лденені дметкендей лсін-лсін телміре арап, оны отты кздерімен ішіп-жеп барады. Ірге жата клбей, а жастыты бауырына ысып етпетінен жатан кйі, кейде екі аяын кезек-кезек ктеріп ояды. Аяын ктерген сайын тыыршы аппа балтыры лсін-лсін жар етіп крінеді. лденені сылтау етіп, а саусатарымен басына басы таяй тскен жиеніні біресе бетінен сипап, біресе ойнаансып тамаынан ытытайды.