Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Амола, Атау, Ортау бекіністерін аланнан бері Кенесарыны кілі ктерікі трізді еді. Оны стіне асыы алшысынан тсіп, Аыбай мен Байтабын батырлар ас жауы оырлжаны е соы ш мы жылысын айдап келді. Ескі кек айтандай. Ал батыр арындасы Бопай Сырымбет саласындаы Улиханны жесірі Айанымны ке сарай алты ааш йіні клін ккке шырып оймасындаы басулы кигіз, иленген терісіне дейін алдырмай барын сыпырып кеп, ата кекті бір айтарды. Енді Кенесары кілденбегенде кім кілденбек? дай абырой беріп Амола, Атау бекіністері де тез алынды. Осы жеістерді арасы ой, енді араткел, араралы, Ккшетау, Баянауыл кіріктеріні кей ауылдары бірден Кенесары жаына шыа бастааны. рине, осыдан. Кенесарыны сіресе уантан Кіші жзден келген хабар. Жаында екі айдай уаыт жріп Елек, Ембі, Ырыз, Жем бойын аралап Таймас айтан. рыс десе

жаны кіретін Кіші жзді Жоламан батыры бастаан Тама, Табын, Шмекей, Шекті, Тртара руларыны кп ауылдарымен Иман, Жуке батырлар соынан ерткен Торай зеніні жаасын жайлаан алы ыпшаты Кенесары ктерілісіне осыламыз деп дайын отыранын айтып келген. Жне Орта жз бен Кіші жзді біріктіріп а патшаа арсы шыу шін, Кенесарыны бері арай, Торай зеніні бойына кшіп келуін тінгендерін де жеткізген. «Егер оан хандыына арсы Сыр бойында жеке алысып жрген Нрмхамедті Жан-ожасы басаран Кіші жзді бір ауым арашысын, Атырауды кнгей апталындаы Адайды, лі де Шеген биді арамаынан шыа алмай келе жатан Арынды з жаыма тарта алсам, бар азаты басын осаным емей немене», — деп ойлайтын Кенесары… Таймас жасы хабар келгелі бл ойынан зі де міттене бастаан. Сол себепті ол соы кезде тас абаы ашылып, дниеге сл клімсірей арауды шыаран. Тек соынан ерген руларды кейде оныса, жайлауа, мал рісіне таласан бірен-саран реніш-жанжалдары ана кіл кйін аздап бзатын. Біра б да заа бармайтын. ысасын айтанда, азіргі жадайда Кенесары жабыардай ештее жо секілді еді. йткенмен олай болмай шыты. Ел басы бір лкен ауіп-атерге тірелгендей, соы кезде Кенесары тнере тсті. Оны блай згеру себебін хатшысы жне аылгй серігіні бірі Жсіп-Иосиф Гербурт анша ойласа да таба алмады. «лде жаында ткен Наурызбайды тойында бір сыр жатыр ма?» деп ойлады ол. Осыдан бір жеті брын, Байтабын оырлжаны шабуа жріп кеткен шата Наурызбай мен Абкенні осылу тойы болан. Тойды Кенесарыны зі басаран. Аын айтысында да, балуан кресінде де адал трелік істеп, жртты кілін зіне бір аударып тастаан. Сйткен жаасы жайлау, тсі ыстау Кенесары крт згерді. Трені кіл райыны быланы трінен сезіліп тр… йткені слтан бірдемеге ренжісе, апаланса, не шешім таба алмай иналса, еш адаммен сйлеспей абаын арс жауып сыр шашпай ара судай тна алады, не болмаса ауіп-атер басына тнген орынышпен ойнай бастайды. Мндайда ол ажал-сыннан тек з басын ана емес, соынан ерген арашысын да, асындаы батырларын да, аайын-туысанын да сатап алмайды, ешайсысын аямайды. Бл Кенесарыны жрек толыныны обалжуыны, жанына батан ауыр сырды шешуін таба алмай иналуыны е аны белгісі. Кенесарыда мндай жадайда мймкелеу, біреуді кіліне арау деген болмайды, тік кетеді. Ол бгін де осы детіне кшті.

Кн батып бара жатан кез еді. Малды у-шуымен ауыл сті кндегісіндей азан-азан. Ауыл сыртында тартан урай кйі, белестен аса крсіне салан жылышы ні, батып бара жатан алтын кнге жотау айтандай біртрлі млы, асіретті еді.

Жапар, Тайшы, Ахмет, Омар, Оспан, убкір, Сызды, Жкей атты сегіз лыны бірі бес жасар Сыздыты ертіп Кенесары а ордасынан шыты. стінде тйе жн жеіл шекпен, кішкентай кездікті былары ыналы белінде кміс белбеу. Сызды трымтайдай шапша, Кенесарыны аузынан тскендей а сары бала. кесі бны зге лдарынан жасы креді. Тентек, кішкентайынан жау жрек, пыша, таяа йір-а.

Есік алдында анандай жерде тран Жсіпті крді де:

— Жсеке, жрііз, ауыл сыртына шыып азыра серуендеп айтайы, — деді Кенесары ой мініп ойнаысы келіп тран Сыздыты білегінен стап жібермей.

— Мал.

Жауа аттананда болмаса, Батырмрат ауыл арасында Кенесарыны кзетпейтін, мндайда слтанды баылаушы, кзетуші аралек. Ол ауыл сыртына арай кетіп бара жатан ана шеуді крді де, н-тнсіз содарынан ерді.

Кенесарыны баласыны білегінен стап жібермей келе жатанын ааран Жсіп арт жатарындаы бас жендетті кріп кенет абыржи алды, жрегі аттай тулай жнелді. «Япырмай, мына жас баланы бір жазыы болмаса нетті?.. аралек бостан-бос ермесе керек еді…»

Бл шеуі ара шадай майлы топыраты сайды жаасындаы бір адырды стіне кеп тотады. Кенесары кейінірек алан аралекті олын блап шаырып алды да беліндегі кміс кездігін суырып:

— шын жоары аратып мынаны ана жерге км, — деді.

л айтанындай етіп алмас кездікті шын ана ылитып тегіс топыраа кмді.

Кенесары енді баласына брылып:

— Батыр болы келе ме, Сызды? — деді.

Баланы жзі жайнап кетті.

— Наурызбай ккемнен де асан батыр болам.

— Онда жгіріп келіп, мына ткір кездікті стіне кеудеді тсей ла! Егер орыпаса батыр боласы.

Бала кзінде сл сескенгендік бір сезім жар етті де, заматта сне алды.

— Кеудеме кіріп кетпей ме кездік?

— Батыр болар адам кеудеме кездік кіреді деп ора ма?

Сызды теріс брылды да жгіріп келетін жерге арай жре берді. Жсіп терлеп кетті. «Япырмай, мндай да тас жрек ке болады екен-ау! Бес жасар баланы батырлыын жалааш кездікке латып сынай ма екен кісі? Жазым болса айтеді?… Жо, баланы кілі дауаламас!»

Сыздыты жрісі сылбыр, лі жерден басын бір ктерместен кетіп барады. Кенесары кенет тез имылдап кездікті суырып алды да, орнын кездік трандай томпайта ойды. Жсіп енді ана «ф» деп демін алды. «Бсе, неше бгін тас бауыр болса да ке деген крер кзге з баласын пышаа жыар ма! Енді тсінікті. йтсе де балаа бл лкен сын екен. кені атігез мінезін біледі, расымен жрегі дауалап кездікке лар ма екен? ламаса, рине, Кенесарыа бл баланы еш адірі алмайды. Ондай баланы ол балам деп санамауы ммкін. Слтан тымы асыр тектес деп жрт неге айтатынын енді тым. Блар атарларында тек кштілерін ана сатайды екен…»

— Жетеді, Сызды, — деді дауыстап Кенесары. — Кне жгір!

Бала дереу брылды да, жгіре жнелді. Тотар емес, жайшылыта серіктерімен жарысандай аып келеді. Жсіп байап тр, тек таяй беріп, кездік шаншылан томпиан жерді млшерлеп араан кезде ана кзінде сескенгендік бір сезім пайда болып сл жмылып кетті де зіні осы бір болмашы оратыына ызаланандай, екі кзі айтадан шотай жайнап ала арай атыла тсті. Сол жгірген бетінен тотамастан томпайан жерді стіне длме-дл жетіп ккірегін тсей лады. лааны аз боландай бір-екі рет аунап-аунап жіберді де трегелді. Кенесары баласыны ерлігіне риза боланын жасыра алмай, жанына барды. Біра сйген жо, тек зын саусатарымен мадайынан бір-екі мрте сипап:

— Апаа бара ой, — деді.

Сызды наыз бір желіден босанан лындай ауыла арай ойнатай жгіре жнелді. Кенесарыны ымына тсінген аралек те енді ауыла арай беттеді. Тбе басында тек слтан мен хатшысы ана алды. Жсіп зін-зі стай алмай:

— Наыз ккжал болады! — деді зымырап жгіріп бара жатан Сыздыты соынан арап.

Кенесары мырс етіп кліп жіберді.

— Неге клдііз?

— зім де Сыздытан кп міттімін. зге балаларым бір тбе де, Сыздыым бір тбе. Ал клген себебім: Абылай атамны тсін жорыан Бар жырауды сзі есіме тсіп кетті. Сені Сыздыты ккжал брі болады дегені сол кісіні айтанына дл келіп тр…

Жсіп-Иосиф Гербурт аза арасындаы сан алуан ертегі, лаатты сзді кп екенін брыннан білетін. Жне оларды марта тыдайтын. Реті келсе жазып та алатын. Б жолы да сондай бір жйтті шеті крініп аланына уанып кетті. Тре тымы здеріні пиясын баса жрта кп айта оймайтынын білсе де:

— андай тсті айтасыз? Бар жырау не деген екен? — деді слтанды сйлеткісі келіп.

Кенесары блсінген жо, гімесін бастап кетті.

— Атамыз Абылайды ш жзді игі жасылары боз биені стіне шомылдырып, а кигізге орап, хан ып ктерген кніні тнінде ол бір ажайып тс кріп шыыпты. Бар жыраудан жоруын срапты…

«Астымда Жалынйры жйрігім бар. Сарыарада серуендеп келе жатыр едім, — депті хан Абылай, — алдымнан бір арыстан тра ашты, уып жетіп, алдаспаныммен ішін жарып жіберіп едім, арыстанны ішінен бір жолбарыс шыты да тра жнелді. Жолбарысты да уып жетіп аш бауырынан орып жіберіп едім, ішінен бір ккжал асыр шыа келді де тра ашты. Ккжал асырды да уып жетіп, ішін тіліп жібергенімде, одан бір ызыл тлкі ата жнелді. ызыл тлкіні де уып жетіп арнын осып аланымда ішінен рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке атарыла тсті… Біра блар менен ашпады, брі быжнай келіп, атымны сауырына, жалына жабыса бастады. Шошынанымнан айайлап жіберіп, оянып кеттім. Жоруын айтшы осы тсімні, жырауым», — депті Абылай хан.

Сонда Бар жырау былай деп жорыан екен:

«Жалынйрыа мінгені — хан таына мінгені. Ал алдынан арыстан ашса, сенен арыстандай айбарлы л туады екен. Одан туан бала да жолбарыстай айратты, жректі болады екен. Жолбарыстан туан шбере де ккжал асырдай жректі жаратылады екен. Ал ккжал асырды баласы, тртінші рпаы, ызыл тлкідей заманына арай у, тсілой келеді екен. Ал ызыл тлкіден рі арай тараан тымы баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке секілденіп уатанып кетеді екен», — депті.

Егер Абылайдан туан арыстан мені кем асым тре болса, одан туан жолбарысты зім десем, менен туан ккжал асыр лгі Сызды емес пе? Жааы ылыы Сыздыты ккжал брі болатынын крсетпей ме? зі де соны аарып алан жосы ба?