Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Наашы апасы мен жиеніні оаша шйіркелескенін аза ашан ерсі крген, ешкім бл екеуіні кні бойы а отаудан шыпай гімелескеніне кіл бле ойан жо. «Бейшаралар бауырлас емес пе, бірін-бірі саынып алан ой», — деді де ойды. Ал а йді ішінде гіме тіпті бтен трде. Еріккен жас келіншек, оыан жас бала жігіт. Бірі арсыз нпсі ызыын ойласа, екіншісі бтен ойдан млде аула. Зейнеп пен Есіркегенні арасы ересек аншы итті жас кшікпен ойнаанындай. Ойлары мен тілектері шалай жиені мен наашы апасы ананы-мынаны гіме етіп, ит тартыста отырандарында екінді леті де болып алды. Есіркеген атасы Масан биді «Наашы апаа слем беріп айт» деген аылымен келген еді, енді еліне жрмек болды. Біра Зейнеп жібермеді. «Саынып-сарайып, ктіп жатан атыны жо, бір кн онып кет», — деп лердегі сзін айтып жалынды. Есіркеген сырта шыып, аайын-туыстарыны йлеріндегі зге серіктерімен аылдасып еді жас шіркіндер кілдерін жыпас рбы-рдас

тауып алан ба, тегіс осы ауылда бір тнеп кетуді малдады. Амал жо, бала жігіт те онуа кнді. Зейнеп Есіркегенні зге серіктері мен бір-екі ауыл кісіні йіне шаырып кешкі она асын берді. Олар біраз уаыт гіме-дкен рысып, тн ортасы ауа тарасты. Енді тсек салатын мезгіл де жетті. Наашы апасы жиеніні стіне ызыл жібек тбіт крпе жауып, астына а мамы жмса бстек жайып, трге жатызды. Сегізінші шамды кндегісінен кеш сндіріп, Зейнеп шымылдыыны ішіне кіріп шешіне бастады. Жаланда нпсісі озан жас йелге, ара тастай мызымас еркекпен бір йде оаша жатаннан арты азап бар ма екен, Зейнепке де бдан арты азап болмады. «Ат соып тастаан екен» деп ойласын деп басы жастыа тиісімен жорта орылдауа айналан бала жігітке не дерін білмей, іші алай-тлей жанып барады. Неше бгін ара бет болса да «жаныма келіп жат» деп йіне келген жиеніне алай айтсын, ойнына зі кіріп баруа таы да дті шыдамады. Ал дл асындаы жігіт оан ола тспес жма ішіндегі рахаттай, жрегін удай ртеп маза берер емес. стіндегі крпесін ая жаына сырып тастап, а мамы тсегінде рі аунады, бері аунады. Тн де бгін лдеалай тымырсы ысты бола алар ма, іштегі жалын мен сырттаы ысты леп бірге осылып жас йелді еркек мар денесін оттай ртеп ояра жер таптырмады. «Бл кшік еркек кіндікті емес пе!» деп біресе жиеніне ашуланады, бір ретте «жаныда жатан уанышты крмейді екенсі, несіне еркекпін деп жрсі», — деп оны йінен де уып шыысы келді. Кз иыын аударан жігіті кілдегі мддесін орындап бден дадыланан жас атын, Есіркегенні мны тіпті йелге санап был етпегеніне біресе намыстанды, біресе алдында тізесін бгіп жалынбашы болды. Біра йелді мндай жадайына кіл ояр жігіт жо, ол енді пысылдап шын йытауа кірісті.

Шешім ойда жотан зі келді. «Блем тра тр, еркек болса мытылыыды крейін!» — деді ішінен Зейнеп. Ол шапанын жамыла салып тыса шыты. Теріс арап, йытап бара жатан Есіркеген «бл не істеп жр» деп аунап тсіп, кзін ашты да айтадан йытама болды. Сол екі ортада ересек баланы шомылдыратын лкен жез легенді ктерген кді ертіп Зейнеп йге айта кірді. К легенді йді оша тратын орта тсына ойды да, сырта шыып, жез ман мен бір шелек су алып келді. «Не істер екен бл?» — деп жігіт енді тадана бастады. йытаан боп кзіні астымен арап жатыр. Зейнеп кенет иыындаы ара мапал шапанын жерге латырып тастады. Тырдай жалааш екен. Семізіне жаратылан байталдай жп-жмыр аппа денесі, шаыратан тсіп тран ай сулесімен шаылысып, жар ете алды. ою ара шашын толындата жайып, бір тізерлей легенні ішіне барып отырды. Кі жез манмен стінен су я бастады. «Блем алай екен? Енді де ызыпайсы ба», — дегендей Зейнеп, клге шомылан ау аздай, олтыын, екі саныны арасын, мыынын, жпар сабынны иісін брырата баптай жуына бастады. дейі кр дегендей баланы басындай толы, тып-тыыршы сйір шты ос анарын біресе оа, біресе сола арай сипай итеріп, немесе олымен жоары ктеріп-ктеріп ояды. јола шашын біресе алдына, біресе артына тсіреді. «Брібір сен крмейсі, йытап жатырсы ой», — дегендей ернінде кекесін клкі пайда болып, біресе теріс арап жотасы мен бксесін имылдата ойнатып, біресе бері арап, аппа ара санын балтырына дейін а кбікпен сылап, ымсынар емес. Жаланда лі бала таппаан йелді жалааш денесінен слу не бар, Есіркегенге де солай крінді. Зейнепті аппа денесі бір ажайып сурет трізді, балтыры да кеудесі де жп-жмыр.

Енді Есіркегенні кзінен йы біржола ашып, тамаына бір жылы, ттті толын келіп тірелгендей болды. Жас йелді баанаы азабы енді бала жігітке ауандай. Ол зіні алай ыырсыанын білмей алды. Оыны кздеген нысанасына дл тигенін сезген Зейнеп, дереу легеннен шыып, кіне брін алып кет деп ишарат етті. К легенді ктеріп, заматта далаа шыып жо болды.

Зейнеп жез ман мен шелекті табалдырыты ары жаына шыарды да, есікті тиегін салып айта келді. Енді й ортасында трып алып жалааш денесін лкен ткті орамалмен сртуге кірісті. Брын мндай суретті крмеген Есіркеген а-та… «Бл періште ме, лде басын айналдыралы тран періні ызы ма? Пісмілда, пісмілда, деді ол ішінен, адал жолынан адастыра крме, дірет! Кет, шайтан, кет, шайтан!» Есіркегенні жрегінде екі дай сезім тайталаса кетті, бірі Масан асаал баулыан дептілік, а жру сезімі, екіншісі мынау жан дниесін оятан ажайып кріністен туан жасты кш. Бл екі сезімні айсысы жеерін бала жігіт дл азір зі де білмейді, тек аыл мен сезім жанталасып арпалысуда. Есіркеген осылай не істерін білмей жатанында кенет ауыл сыртынан ат дбірі естілді. Кім болса да жедел жріп келе жатыр, ит біткен арсылдай ріп заматта ауыл іші дрліге алды. Зейнеп сып беріп шымылды ішіне кіріп кетті. Сйткенше болан жо, кп салт атты тыныш даланы дрліктіре й сыртына келіп те алды. Дабырласа сйлесе, аттарынан тсіп жатыр. Аа слтан аулына жау болмаса, бйтіп тн ортасында жртты оятып ешкім келмесе керек еді, шошынан Есіркеген рпиіп тсегінен басын ктеріп алды, дл осы стте сарт етіп есікті тиегін жла-мла йге оырлжаны зі кіріп келді.

— Тоал, барсы ба, й? — деді ол ттіге.

Келген байы екенін білген Зейнеп, шымылдытан басын шыарып еркелей:

— Бармын ой, — деді. — Немене соншама тн ортасында жртты ркітіп…

— Ер ліп, Есіл бзылып жатанда, бл ай йы сенікі?

— Байыны ашулы нінен шошып кеткен Зейнеп тсегінен шып трды.

— Не боп алды?

оырлжа жауап берген жо. Иыында подполковник погоны бар сары ала оалы сртігін шешіп жатып, не ыларын білмей тсегіні стінде кйлекше шошайып отыран Есіркегенге кзі тсіп кетті. Дереу абаы тксие алды.

— Мынау рпек басы кім? — деді. Оны даусында таы бір осымша ашулы дыбыс пайда болды.

— Масан би аулындаы жиен ой…

— й, осы сені жиен, наашы-а, бітпейді екен… — деп тоалыны сыры зіне млімдігін бетіне басалы келе жатты да кілт тотады, — лгі Жамантайды арындасыны оудаы баласы емес пе?..

— И, сол Есіркеген ой.

— … онда жата бер. Та атасын сйлесерміз. — Аа слтан тсегіні шетіне отырды да, аяындаы шпор таылан ара хром етігін созды, — тоал, мынаны тартып жібер…

Зейнеп байыны етігін аяынан суырып алды да, анандай жерге ойды. Содан кейін ана ананы ап-ара боп ттігіп кеткен тріне арап:

— зіде жо ой. Не болды, айтсашы? — деді жаны ашыандай пішін крсетіп:

оырлжа абатын тбеттей арс ете алды.

— й, не боланын айтесі? зіе керегіні аман келгеніне уан! Саан со да жетпей ме! Одан да ымызы болса бер…

Зейнеп лкен сырлы аяпен млтілдете тоазыан сары ымызды тсегіні стінде кйлекше отыран байына кеп берді.

оырлжа сырлы аяты ала беріп:

— Сырта шыып келші, — деді тоалына, — жігіттер жайасты ма екен?

— оырлжа ымызын ішіп бола берген кезде Зейнеп йге айта кірді.

— Ауыл сыртындаы кзетшілерден бтен ешкім крінбейді.

— Жртты дрліктірмей тез жайасандары дрыс болан екен. Ж, біз де жаталы.

оырлжа исая беріп шымылдыты тсіріп, асына таяан тоалын білегінен стай алып, бір жері ауырып алар-ау деп аямастан, жанына лата тартты. йде жатан жиен-миенге мн бермей, кжекті бас салан арлан тбеттей, жмыртадай жп-жмыр жас тоалын алпамсадай бауырына ысып умаштай жнелді.

Аа слтанны кні бойы анды рыста боп, ажалдан тек араы тсе ана аман тыланын тоалы білмейді, тек ананы жайшылытаысынан грі ашулы, екпінді имылына риза болып «бейшара-ай, бден шлдеп алыпсы ой» деуге ана мршасы келді, р жаында ніне н осып, байыны бабын тауып аймалаумен болды.

Жрт таерте транында Амола бекінісін Кенесары скері аланын біле трды. апаланан да, айыран да бар. уанандары да жо емес. Бл ауылды жігіттерін оырлжа бекіністі орауа алмаан, тоал тыныштыын кзетуге алдыран. азаны блекті — айысы блек. з жігіттері сау аландытан, нелер жасы менен жайса аза тапан кешегі анды рыс, сырт араан адама, бл ауыла сопай ткен срапыл дауыл секілді крінді. айысы, уанышы болса да жрт сырта лаылдатып шыармай, іштен тынды.

оырлжа таертегі шай стінде тоалына арап:

— Амола лады деп ан жылар жайым жо, — деді. — Бекініс керек болса, ана арапшы кетті ой алан солдаттарымен Омбыа, Талызин зі айта салар, мені з шаруам да жетеді. — Сйтті де Есіркегенге брылды. — Сен орысша ои білесі бе?

— Білем.

— Мені атшым кеше Амолада оа шты. Патша адамдары Омбыа кетті. Кісі тауып аланымша сен осында бол.

Зейнеп жорта сз тастады.

— Оуынан алып оймай ма? Одан да лкен баланы шаыртсайшы.

Зейнепті «лкен бала» деп отыраны Жнділ еді.

— Кіші балады ртып еді, енді лкен балаа ауыз салайын деді бе? Ж, сзді блмей, артыды ысып жайыа отыр. атыныны аылымен осы онса, крші жау шыады. Жнділ де алыса кетпес, оан да шаруа табылар. — оырлжа айтадан Есіркегенге брылды, — аласы ба?

— алайын…

— Онда мына аазды оып, не дейді екен аударып берші. Омбыдан алдыы кні келіп еді, лгі анішер Кенесарыны уресіменен ашуа да олым тимеді… зім оуа тндегі рыстан кейін кзім ауырып отыр…

Бар жылысын Кенесары айдап кеткеннен кейін оырлжа жрдем срап Омбы облысыны бастыы Талызинге хат жазан.

Бл сол хата жауап екен. Бл кндері зіні Кенесары ктерілісін басу жайында лкен жоспар стінде отыранын айта келіп, ол хатыны аяында: «азір тартып алан малыды айтартып беретін еш кш жо, болан шыынды арамаыдаы азатардан ндіріп алуа рсат етемін», — депті.