Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

— Трем-ау, лгі… алай деп атап е… — деді. — Кеес деп пе е батырлар бас осатын жиынды… Сол Кееске келген батырларыны зіді ктіп отыранына бие сауымдай мезгіл болды… Бармайсы ба?

Кенесары ойын блместен басын изеді.

— Барайы…

Кенесары мен Кнімжан тіркестіре тігілген «Ереуіл кеес йі» деп аталатын ос а боз йге кіргенде, слтанны батырлары мен аылгй серіктері тегіс жиналан екен. Мнда Наурызбай, Аыбай, дайменді, Кіші жзді Сыр бойындаы Табын тарауынан келіп осылан бойсапат тобылы кре зын мртты Барбай, Атыай руынан шыан алша кеуделі балуан Басыара, Алтай руыны ататы батырлары Жанайдар мен Тлебай, Кіші жзді Есентемір руынан шыан жас Байтабын батырлар бар. Олардан баса арындасы Бопай, Кенесарыны зімен тетелес інісі білазы слтан, Нысанбай аынмен дізелес есікке

таман ойылан азаы дгелек столды жанында олына ауырсын алам стап барлы ожа, зын бойлы, ары, ошар мрын Сида Оспанлы, Польшада ереуілге атысып жер аударылып келген, азатар Жсіп деп атап кеткен асары, кгілдір кзді Иосиф Гербурт деген аын жігіт отыр. Соы екеуі Кенесарыны хатшысы болып ызмет істейтін. Блардан жоарыра тран ке мадайлы, а ба келген ойлы кзді мыбасы татар жігіті Ягуда лы лім. Босаада, трені ыры адамнан ралан арауыл жасаын басаратын, ауыл Батырмрат деп ат ойан, азатан йел алып аза болып кеткен башрт Млкет баласы Кішік пен Наурызбайды шабарманы ашын орыс солдаты Николай Губин тр. йдегі адамдарды ішінен Ереуіл Кеесіні мшесі емес тек Жсіп, Бопай, Батырмрат, Николай. Біра бл тртеуі де ереуілге шын берілген адам боландытан Кенесары оларды мндай лкен мжілісті біреуінен де алдырмайды.

Кенесары кіріп келген кезде йде отырандарды брі ол усырып орындарынан трегелді. Слтан тжім етіп амандасты да зіні жасыл туыны астында тран, стіне жібек ткті снді бар кілемі жабылан трдегі лкен сандыа барып отырды. згелер де малдас рып жастарына арай ала-отан жайаса бастады.

— ш жзді ардагер батырлары, — деді — Кенесары жртты сынай кз тастап, — олымыза найза стап, ата онаннан бері бір кн тынышты крген жопыз. Соынан ерген жрт та сондай. Ал елім, жерім деп ктерілген біраз аза баласы азір жазытрымы тасуа дайын дариядай кемеріне жетіп, дш- пана арсы шабуа тр. Бл — жаудан ш алуа е олайлы ша. Енді соымыздан ерген жртты уа-тйек айаспен уре-сарсаа сала берсек, абыройсыз алатын тріміз бар. «Жау айда?» деп олына ткірініп отыран ерлерді кілін суытуымыз кмнсіз. Сондытан халы мддесінен шыу шін біз Амола бекінісіне арсы аттануды шештік.

— Дрыс, — деп отырандар сл озалып ойды.

— Шабуыла шыпастан брын, бір-екі ауыз сзбенен жалпы жадайымыз- а іле телік. — Кенесары аспай-саспай мойнын Иосиф Гербурта брды, — Жсіп, мына батырлара жауды биыл жазда бізге андай иянат жасаанын ысаша ана естіртіп т, — деді.

Жсіп орнынан трегеліп олындаы аазын ои бастады.

— Бізді бл ктерілісімізді а патша генералдары бзаылы, ел тонаушылы деп есептейтін крінеді. Омбы болысыны бастыы генерал Талызин зіні берген нсауында шекарада тртын басты бекіністерді бріне де крделі жасатар шыарылсын дейді. Жне бл нсауында: «Сендерді бар міндеттері Кенесары арашыны ртып, кшіп кеткен болыстарды кейін айтару» деп бйырады. Осы нсауды орындау шін бізге арсы бірнеше арнаулы жасатар шыты.

— Оларды істеген басты-басты ылмыстарын айт, — деді Кенесары.

— Атаман Лебедев бастаан бес жз солдатты жаса осы жылы маусым айында Торай зені мен Жнтре-Керубе бойында кшіп жрген арпы, Темеш руыны ауылдары мен Саржан слтанны ауылын шауып, трт жз адамды лтіріп, жз адамды стап кетті. Оны ішінде Баянды би бар.

Кенесарыны кзі срылттанып, абаы тксиіп:

— Таы? — деді.

— Аа слтан оырлжа мен войсковой старшина Карбышев басаран бес жз кісілік жаса шілде айында Айырмда кшіп жрген Кшік слтан мен Сида мырзаны ауылдарын шауып, жиырма бес еркек, сегіз йел, жиырма бір ыз баланы оа шырып, сексенге таяу адамды ттын етіп алып кетті. Оны ішінде…

Кенесары жауар блттай тнеріп кеткен.

— Жетеді, — деді ол ашуын зер басып, — ал біз андай айрат крсеттік? — Сида мырза, соны айтыыз,

Слу мртты, биязы имылды Сида ожа орнынан асыпай трды да:

— Біз де есемізді жіберіп жатан жопыз, — деді олындаы аазына арап трып: — Атау коменданты войсковой старшина Симонов шыаран бірнеше уа отрядтарын ртты, кптеген ару-жараты ола тсірдік! Войсковой старшина Симоновты зі бізбен бір айасанында он тапанша, тоыз мылты, он ш ылыш, жеті, найза, трт жз тосан бес мылты оын, трт жз тосан тапанша оын тастап ашты. азір бізді олымызда осындай рыстан тскен жз елу мылты, тосан тапанша, екі жз он ылыш бар. Кенесары батыр бастаан олды аары сіресе халын сатан слтан, билерді ауылдарына тігілулі. Биылы жылды жеті айыны ішінде орта есеппен мндай жадайда ола бір миллион сомнан астам мал-млік тсті.

— Соны брі тек слтан ауылдарынан ана тоналан ба?

— Жо, бны ішінде сталан керуендерді млкі мен патша ызметіндегі тілмш, пристав, урядник секілді шенеуніктерді жне Атау бекінісіндегі адамдарыны да мал-млкі мол.

— Орыс арашекпендерінен анша аша кірді? — Кенесары тесіле арады.

— Азантай. Бар боланы жз сома жетер-жетпес, онда да араралы маынан..

— Дрыс, — деді Аыбай Кенесарымен рдастыын пайдаланып, еркін сйлеп, — жазыы жо орыс мжытарын шабуды ажеті анша. Бдан бізге зияннан баса тсері жо, бараны боса шіктіріп аламыз.

— Жн, — деп екі-ш батыр басын изеді.

Кенесары ндеген жо.

— Негізгі лес халын сатан аа слтан, ел тонап жрген саудагер, патша ызметкерлерінікі, — деді сзін айта жалап Сида ожа. — Бір ана дайменді балаларыны аулынан жиырма мы жылы уып алды. азір сйглік жйрік мінбеген бірде-бір сарбаз алмады.

Кенесарыны иіні ктеріле тсті.

— оырлжа Омбыа жазан хатында бізден он екі мы жылы алынды депті ой…

Сида ожа мртынан клді.

— Енді не десін? оырлжа азаты ара барасы тгіл, генерал-губернаторларды здерін де алдап жрген саудагер, патша єызметкерлерінікі, — деді сЈзін бес мынан асса аа-слтандара да салы салатын болан со дайменді балалары барымыз он екі мы жылы деп крсеткен. Ал біз тайлы-таяына дейін айдап алды десек, ары тбекте лі де ш мыдай кіле а шаала асаулары алыпты. Аыбай батыр сол жылыны уып келуге Кенекенен ашан рсат болады деп кнде срайды…

Кенесары байсалды жауап берді.

— Ары тбек бізден шалай… зірге оны оя трыдар, азір баса шаруалар да жеткілікті. Тадыр жазса алыса кетпес.

— Япырай, — деді шын таданан жалыз атты Барбай батыр, — адам баласыны да оырлжадай байы болады екен-ау!..

— А патшаа жаынып, жаны шыып жргеніні зі де сол емес пе? — деді Бопай сл абаын шытып, — патша жанаралдары бекініс салып, келімсектеріне аздаан лес бергені болмаса, жерді шрайлысы лі де Смеке, Нралы, Бкей, Ули хандарды рпатарында ой. Мал шін олар азаты жері тгіл, жанын берер. Бірі бкіл Есіл, Нра бойын жайласа, бірі сонау Сырымбет тауыны смрын мен Шбара дейінгі ке алабын алып жатыр. Ал згелері бір Ули ханны ана Айаным аншыы жайлап отыран бктерге ш болысты малы сыяды, — Бопай кенет аасына ашулана арады. — ашаны ол аншыты басымыза шыарып оямыз? оырлжадай оны да шабатын мезгіл жетті, жібермейсі бе бір батырыды.

Кенесары асыр крген бркіттей тйіле алды.

— атын аулын батыр шаппас. айын атам жрты демесе, зі шап!

Табылан сзге йдегілер шу ете алды.

— Жн.

— Тапан аыл.

— атынды атын шаппаса, батыр шапаны ерсі.

— Улиханны аулына жолай соасы, — деді Кенесары аз сйлей, — е алдымен ары беттегі Аманараай приказыны малын бері айдап тесі.

уананнан Бопайды екі кзі жар етті.

— Мен дайын. арамаымдаы алты жз адаммен мен бгін тнде жруге бармын.

— Жн, — деді Кенесары, сйтті де Сида ожаа арады, — солай деп жарлы берілсін. Аманараай приказына жетуге бес кн керек. Бір кн тмендегі тоайда тыныуа мрсат берілсін. Жетінші кні приказ шабылсын. — Слтан бірдеме ойланандай сл бгеліп алды да, жрта брылды. — Аманараай приказы шабыланнан іле-шала біз де Амола бекінісіне ат оямыз.

— Дрыс, — деді кндікке ндемей отыран келбетті, асары жзді Жанайдар батыр, — Аманараайды Кенесары скері шауыпты деген лаапты естісімен Омбыдан Амолаа шыалы жатан скер солай арай брылады. Дл осы кезде, алла жазса, біз оырлжа мен арапшы Иванны да сазайын тартызармыз.

— Мені де ойлааным осы, — деді Кенесары.

Батырлар таы да ошеметтеді.

— Аыл.

— Жн.

— ба-п.

Кенесары енді Ереуіл Кеесіні бгінгі жиналан себебіне тікелей кірісті.

— Ал Амола бекінісін алу оайа тсе ме? — деді ол отырандарды райсысыны бетіне сл тотай арап, — ораныны биіктігі жептуір, жне оны жз адамдай жерден оршай азылан орды кедігі он лаш, тередігі бес лаш. Тек орана кірер екі апаны алдында ана трт салт атты атар те алар жіішке жал бар…