Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Кенесары тнжырай алан батырларыны бетіне кзін бір салып тті де, абаы брынысынан да тксие тсіп, олымен Арыстанды мезеп:

— азір, осы арада ал мынаны басын, аралек! — деді зілді нмен.

Жрт брынысынан бетер тнжырай алды. Біра Кенесарыа кімі дрыс емес деуге ешкімні де батылы бармады. остамаандытарын сазаран трлерінен ана аартып отыр. Ал слтан серіктеріні ойына тсінсе де, бір айтып аланнан кейін, зіні абыройын сатап, кесімінен айтар емес.

«Дрыс, — дрыс, — дейді ішінен Жсіп, осылай атал болса арамаыдаылары да тртіпке, депке йренеді. Айтанынан айтпайтын олбасшы ашанда жауынгерлері алдында абыройлы».

Кенесарыдан міт зген

Арыстан аын енді басын ктеріп, тізесінен отырды. «лсем де адамдыымды жоалтпай лейін» дегендей бойын жинап, стіндегі киімін жндеп Кенесарыа арады. лкен бйда пышаын жалататып, тамаынан орып жіберейін деп, жанына келіп, саалынан стай берген аралекті олын аып жіберіп:

— Мені аныма жерік болса ішерсі лі-а, сл шыдай тр, — деді. Сйтті де Кенесарыа таы да арады. — Дат, тасыр! Бас кеспек боланмен, тіл кеспек жо деген. Тре, бір ауыз сзге мрша бер.

— Айт датыды.

аралек те тсініп кейін шегінді. Арыстан анатын сілкіп омданан шар стай, сл бой тзеп алды да, екі кзі жаудырап Кенесарыа арап н шырап оя берді.

Кенеке, жасы крсе арашымын,

Жек крсе де зіні алашымын.

Атаа алты атын алып берген

Атыай арауылды баласымын.

Кенесары «болды» дегендей олын ктерді.

— Аталы сзге арсыз тотамас. Абылай атама бабаларыны істеген жасылыын алдыма тартты ой, оя берідер, — деді.

Баанадан бері ндемей тран батырлар кенет жадырап, бір дауыстан:

— Уа, пле, міне аталы сз! — десіп шулап оя берді.

«андай аылгй жан еді, деді ішінен таы Жсіп, ел билейтін серіктеріні де кілін таба білген жн. Аылшындар «патшаны патша істейтін патша емес, жанындаылар» деп тегін айтпаан ой».

Біра Жсіп Кенесарыны мейлінше раымсыз жан екенін білмейтін. азір босатылып тран Арыстан аын, слтанны бйрыы бойынша, ш кннен кейін «ат теуіп лтіріпті» деген лааппен аралекті олынан аза табатыны дл осы стте оны ойына млде алмаан іс еді. Сондай-а Кенесарыны ола тскен солдаттара да бірден атты келмейтіні з жаына шыару саясаты екенін Жсіп кп ай ткен со барып бір-а тсінді. Ал алашы кезде мны слтанны кепейіл, а кілдігінен деп ан-ды.

Тре шешіміне риза болан батырлар сырта шыты. райсысы зіні атосшысы стап тран атына арай беттеді.

Байтабын мен Абкен сонау Елек пен Ырыз зеніні бойынан араойын ашырлыдаы Кенесары скеріне келіп осылалы, Байтабын Наурызбай жасаына, батыр ыз Абкен Бопай тобына берілген. Байтабын мен Абкен осылады екен деген сыбыс болатын, біра неге екені белгісіз, бл сыбыс сол сыбыс алпында ала беретін. «Біз осыламыз», — деген сз ызды, немесе жігітті аузынан шыан емес, екеуі аалы-арындастай сыпайы сйлесіп ана тілдеседі. Мндай мінездеріне арап кейбір жрт «блары несі?» деп таданса да, аыла салан бада біреулері «Бтен елде жрген со ымсынатын шыар, з елдеріне баран со да уаыт жетер», — дейтін де оятын.

Наурызбай йден шыанда е алдымен апасы Бопайды атын стап тран шашаты найзалы, еркекше киінген ызды крді. Абкен еді бл. Ол батыр Бопайды рі асындаы серігі, рі атосшы нкері. Наурызбайды жрегі кенет дрсілдей соа жнелді. Абкенді алашы кездестірген кннен бастап кіші слтан осындай бір ауруа шалдыан-ды. Наурызбай ауруыны рши тсуіне Абкенні зі себеп болан. Патша скері шабуылынан ауылды бір тыныш кні Кшек слтанны Айанша атты тоалы л тауып, жрт лан-асыр тойа жиналан. Жастар жрген жерде ккпар, балуан кресі ежелгі салт. Осы ан базар ырын мерекеде Наурызбай мен Байтабына кресуге тура келген. зінен екі жас лкен Наурызбайды кші басым болды ма, лде ел аузына ілінген жас батырды мысы жеді ме, бие сауымындай мезгіл алысаннан кейін Байтабын жыылан-ды. Наурызбай бас бйгіге тігілген сліктей ара су жораны зі алмай, бтен елді ызы еді, жанындаы жолдасын жыан айыбым деп, Абкенге тартан-ды.

— Батыр, бл айыбы ба, лде рметі бе? — деген Абкен ара жор- аны шылбырынан стап жатып.

— Айыбым.

— Бсе, — деген Абкен тостаандай кзі жар ете кліп, — ауылыыза келген бауырыыза кш крсететіндей кпеіз жо секілді еді…

Ол кезде зілге зіл айтару жасты салты.

— кпешіл ніізге араанда, мені жыыланымды тілегендейсіз ой, арындас, — деді Наурызбай клімсірей, — ондай тілегііз болса кні брын лаыма неге сыбырлап оймадыыз?..

Абкенні арааттай ара кзі клімдей тскен.

— Сыбырлаанды орындайтын болсаыз, лі де кезі келер.

— Уде, — деген Наурызбай олын беріп.

Абкен екі беті дуылдай ызара, зын а саусатарын ымсына сынан. Неге екені белгісіз Наурызбай оны олын алып жатып, ызды саусатарыны дірілдеп кеткенін сезген.

Шынында Байтабын Наурызбайдан кші жетпей жыылан жо еді. Бие сауымындай алысанда Наурызбайды кшіні о жамбасы мен о олында екенін аарып алан Байтабын, егер шынтуайта келсе онымен пара-пар тсетініне кзі жеткен. Біра жо жерден аяы кде шпті стінен тайып кетіп, ерлік намысын сатай алмай жыылан-ды. Біра мнысына ол плендей орланан жо. «Наурызбайдан мендей кп батырды бірі жыыланына жрт клді де ойды. Менен олбасы Наурызбай жыылса, абыройы айрандай тгілер еді», — деген ол ішінен.

Ал Абкенге Байтабынны жыылуы лкен сер етті. «Ел матаан жігітті ыз жатаан», жиырмадан аспай жатып атаы алты алаша жайылан, рі нші, рі сал, зі тре Наурызбайды Абкен жаын круге штар еді. Оны Байтабынды жыан жеіс стінде крді, жне Наурызбайды зіні шеттен келген жас балуанды жыуын «айып» санаан ке пейіл мінезі, ерлікті, адамгершілікті дстр етіп скен аза ызына лкен ой салды. Махаббат деген кн сулесінен рылан алтын тор секілді емес пе, Абкенні жрегін сол тор кенет шырмай бастады.

Бл не сезім? — Абкенні зі де бірден пады. Ал Байтабына деген жрегі брыныдай лпілдемей, кннен-кнге баяу соа тскендей. Мны ыз аны тсінеді. Біра бл не? Бір кезде жасы крген Байтабынын мытуа айналаны ма? Бір мінезді, удеден айнымас аза ызына лайыты ылы па бл? рине, лайыты емес, сіресе жас кезінде кілі шын кеткен болса… Біра соны зі рас лай берілу ме еді? лдеалай соан жасты желі емес пе екен? Крі Серазыдан тылуды жолын іздеп арпалысан жас кілді олдан жасап алан махаббаты болып жрмесе нетсін! Шын сйген жрек бтенге брылмаса керек еді, мнысына араанда Байтабына деген сезім махаббатты шын отынан тумаан жай шейін балалы сезім трізді. Абкен шын махаббатты енді ана тсінгендей, сондытан да оны иялы ккке шарытап, жрегі лпілдеп, жиі-жиі соады…

Осыдан бір ай брын Байтабын жорыта жргенінде Наурызбай мен Абкен бір шілдеханада кездесіп алан. Екеуі арама-арсы отырып шаршы топ алдында айтысан… Сол айтысты аяында бсекелесіп тобы алысан. аза дстрінде ыз бен жігітті тобы алысуы р ана ойын емес, мнда екі жас- ты здері ана тсінетін бір тере сыр да бар…

Осыны брін Байтабын біле ме? Білсе орланбай алай шыдап жр? Бндай іске шыдау шін андай жрек, андай стамдылы керек? рине, Байтабын зіне тнген жамандыты сезбей жрген жо. Біра «ел басына блт тнеріп транда, бір ыз шін лек болуымны реті келмес» деп ртенген жрегін аылмен басуда, Наурызбай мен Абкенні арасында басталан ойынны аяын ктіп, зіне зі сабырлы айтып шыдай беруде еді.