Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
оырлжа кп-кре боп кетті.
— здері анша адам?
— райсысында жиырма бес сойылдан.
— Бар боланы сол ма? — оырлжа аарлана алды. — Басынан екен бден! Ккелерін танытамын мен лі? Аыбай жасаы аражар шаталында деді бе?
— И, бгін тнде сол арада ат тынытырып алма. Ерте араралы аспа…
— Жарайды, — деді оырлжа, сйтті де сыртта тран шабарманына дауыстап, — Асылкерейді шаыр, — деді. Ол айтадан сары жігітке брылды. — Байтабын мені жылымны айда екенін біле ме?
Есіркеген гімені тп нсасын бірден тсінді. «Ана кісісі кім екен? Байтабын тобында оырлжаны кз-лаы болан ой». йтсе де, «ана кісілері кім?» деп срауа бата алмады. н-тнсіз тыдай берді.
— Сонда,
— Есілді Ертіске арай брылатын жерінде деседі…
— Алда кені аузын райындар-ай, брін біліп отыр екен ой!
— Ана кісі зі жасатан бліне алмайтын болан со, маан сізге айт деген таы бір пия сыры бар…
— Оны таы не смды?
— Осы ауыл маайында сізді торып бдіуаит деген Кенесарыны бір кісісі жр. Оан сізді басыызды алу тапсырылан.
оырлжа енді тіпті шошып кетті.
— ай бдіуаит?
— Брыны зіізді тлегітііз. Кміс деген ызын… — Смен ыржия кл-ді, — бозбалашылы етіп… нетіп жіберген крінесіз…
Ел лаы елу, Кміске істеген оырлжаны жауыздыын Есіркеген де естіген. Туан арындасын орлаандай, іштей те ынжылан. йткені ол былтыр оуа бара жатып, мал басында отыран бдіуаитты йінен сусын ішкен. Сонда Кмісті де крген. Жас ызбен бір-екі ауыз сзге де келіп, тіл атысан. Оны кркіне риза болып кеткен. Сол Кміске оырлжаны істеген орлыын естігенде, Есіркеген аа слтан дл сол стте олына тссе ішке тепкілейтіндей боп ашуланан. Сол оырлжасы мынау. Оны ішке тепкілемек тгіл, зі оан хатшы болып жрта істемек иянатына кмектесіп отыр. Есіркеген оырлжаны балааттап жібере жаздап зін-зі зер басты.
оырлжа бірдеме айтпашы болып келе жатыр еді, йге аа слтанны жасаыны бастыы, зын бойлы, ара мртты Асылкерей кіріп келді.
Аа слтан Сменні сзін оан тегіс айтып берді де, ойын тжыра бйры берді.
— Аыбайды араралыа ткізбей, жатан жерінде кн бата басу керек. Бізді істеген жасылыымызды мына жігіт Жамантайа айта барар. Б да азір жріп кетеді. — Ол Есіркегенді нсады. — Еліні шетіне жау жеткенін хабарлар. Сосын сен бар сарбаздарымен Байтабынды тбекті аузында кт. Біреуін жібермей ырып сал. Оны жайастыран со осы ауылды маын тегіс сілкіп шы. Мені лтірмек боп торып жрген бдіуаит лды айтып келгенімше стап алып, кісендеп ой. Жазасын келген со зім берем.
— Ел шетіне жау келіп жатанда… — Асылкерей кмілжи сйледі, — ммкін сіз жрмессіз…
— Жау ел шетіне бгін келіп тр ма? — оырлжа жаса бастыыны сзін жатырмай алды. — Жиырма адама кштері жетпесе, несіне ат мініп, ару асынып жрсідер? — Ол «бдіуаит адып жр» деген сзден сескеніп алан-ды. «Мен келгенше ол итті жігіттерім стап алар, оан дейін бой тасалай тран жн болар», — деген ойа келген. Сол себепті аа слтан Омбыа тез жріп кетіп, алы орыс арасына жетуді дрыс крді. — Біз Омбыа тез баруымыз керек, — деді ол жаса бастыына. — Онда бізді бдан да зор іс ктіп тр.
Барлы жауапкершілікті Асылкерейге жктеп, оырлжа аттанып кетті. Жол бойындаы лі Кенесары рыы тсе оймаан бай ауылдардан ат ауыстырып мініп, суыт жріп шінші кні та ата Омбыа жетті.
оырлжа бл алада бірнеше рет болан. Брын мнда нелер ажарын кндері ткен. Патша азамны е жоары сатыда тран мртебелі адамдарыны талайымен кездескен. Аа слтанны есінде осындай кездесулерді екеуі мгі мытылмастай саталан еді. Бірі 1829, яни азаша Сиыр жылы, осы Омбы аласындаы тілмаштар мектебіні ыры жылды мерекесіне арналан салтанатты кеш. Онда Сібір азатары жайындаы ережені шыаран патшаны о кзі Сперанскийді зі бар. Ке залда ойнаан оркестр, би, ойын-клкі… оырлжаа е алашы рет орыс офицері — штабс-капитан аты берілгені осы жолы еді. Содан бері тоыз жыл тіпті. азір ол подполковник. Екінші есте алан кн — алдыы жылы кз. Бл кні бір шеті мен бір шеті тай шаптырым трт абат а йде Омбыны кадет копусы ашылды. Бл тойа да азаты аа слтан, асан байлары шаырылды. Тойды князь Горчаковты зі бас- аран. зге аа слтандардан грі князь оырлжаа ерекше кіл блген. Тіпті би біткен кезде, зулім биік залда ерсілі-арсылы гіме рып жрген ау-аздарша сыладаан орыс дворяндарыны йелдері мен сыптай боп сндене киінген орыс офицерлеріні алдында Горчаков оны олтытап ткен. зге аа слтандар ызананнан іштері жарыла жаздаан. Сол жолы ой Горчаков оан:
— рі кетсе бір жиырма бес жылда азаты л-ыздары да мыналардай болады, — деген жан-жаындаы йелдер мен офицерлерін крсетіп.
Сары далада кшіп жрген азатар жиырма бес жыл ішінде мыналардай болады деген князь сзіне оырлжа та алан. Ол ойын жасырмай:
— Егер аза блардай болысы келмесе не істейсіз? — деп сраан.
— Онда, — деп Горчаков ойланбастан жауап берген. — Аюа аыл йреткен тая деген маалды естігені бар ма? Жерінен, билігінен айрылан аза айтана кнбей айда барады? Кшпен кндіреміз. Арасына амшы ойнатып, соа жегіп, жер жыртуды йретеміз. ол-аяын матап шіркеуге кіргізіп, Иисус Христоса шоынуа мжбр етеміз.
Горчаковты осы бір адуынды тік жауабы оырлжаа наан. «з басымды хан етсе, мейлі, ара азаты пісіріп жесін. Одан мені нем кетеді? Ал сонда…» Аа слтан ойлана алды. «Сол кштеуден не шыты? Ара аза атаулысыны жартысына таяуы осы кштеуге кнбей арсы ктеріліп отыран жо па? Жасы. Кенесарыны жоямыз, біра аза Горчаковтарды айтанына кніп, айдауына оп-оай жре ояр ма екен?».
оырлжаны есіне таы да бір уаиа тсіп кетті. Ол кезде оырлжа жас. Тобыл аласында 1789 жылы тілмаштар дайындайтын мектеп ашылан. Он бесінде соан кеп тскен. Оны алдына кесі дайменді шоынан бір татарды жалдап оырлжаа зер-мзер орысша хат танытан. Сол шоынан татар малімі ызы адам болатын. дайменді байды баласынан кім шыатынын айдан білсін, кйген томардай ара-ошыл, дрекі оырлжаны басынан сипап: «Оы, оы, аза малайы. Рус языкысыз жить булми. азір пушкасы килс, соынан Пушкині кил, бізге кн рус культурасымен шыа», — дейтін.
рине, оырлжа ол кезде пушканы зебірек екенін са да, Пушкинні кім екенін тсінбеген. Бес жыл ткеннен кейін ана барып Пушкинді де білді. Біра бл кезде ол аза даласында з кімін жргізу шін оан Пушкин емес, пушка керек екенін ты. Сондытан да ол Горчаковты «Аюа аыл йреткен тая, аза елін де кшпен кндіреміз», — деген сзіне намыстанбаан. зіні тілегі мен Горчаковты тілегі бір екеніне кзі жеткендіктен аза даласына пушканы кбірек келуін мал крген.
«Міне азір зі де осы тілекті айдауымен келе жатан жо па?» Аа слтан ауыр крсінді. «И, и, араткел бекінісіне сол пушкаларды кбірек жетуін тілек етпек. Ал сол тілегін губернатор орындар ма екен? Орындауа тиісті. йткені екеумізді де арманымыз бір, жолымыз бір».
Расында да бл кезе осы екі смырай тілекті аса бір штасан кезеі еді.
оырлжаны есіне кенет кесі айтан бір ескі аыз тсіп кетті. «Дниеде не ызы?» деп срапты Шыысхан бір кні зіні нкер, нояндарынан. Бір батыры: «Дниеде бркіт салып, тлкі ілген ызы». Екіншісі, «ашы бол- ан слуыды шан ызы». Ал шіншісі, «алтын тата отырып жрта міріді жргізген ызы», — депті. Сонда Шыысхан: «Жо, білмедідер. астасан жауыды алдыа салып айдап, атын, ызын бауырыа басып шып, мал-млкін талан-тараж етіп тартып аланнан дниеде ызы ештее жо», — деген екен. Осы аыз есіне тсіп кеткен аа слтан атын тебініп алып кенет кбірлеп жіберді: «Ата жауым Кенесарыны табанымны астына салып, Кнімжан бйбішесін бауырыма бір бассам, бгін ліп кетсем де арманым жо».