Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Кенесары лденеге кілі блініп кенет тотай алды. «Ал ккжал асырдан тлкі тууа тиісті ой, тс жоруы дрыс болса, солай трізді… зііз соан сенесіз бе?» — деп срауа Жсіпті батылы бармады. Ол рине дл осы минутте Сыздытан туан Жністі ызыл тлкідей у келетінін айдан білсін, тек Бар жырауды Абылай тсін лгідей жорыанына та алуда еді. «Тс жоруы дрыс. асым тре — арыстан, одан туан Кенесары жолбарыс, ал бл Жолбарыстан туан лгі Сызды шын ккжал болалы тр. Одан кім туады? Шыныменен Бар жырау айтандай кнін кру шін заманына арай бейімделген, жалтарма бір ызыл тлкі дниеге келер ме екен?» Жсіпті ойын таы Кенесары бзып
— Ж, Бар жырауды гімесін оя трайы, — деді ол кенет, кптен бері кілінде жрген бір сырды озаысы келіп, тбе стіне жантая жата беріп, — сен де отыр, Жсіп, — деді. Сйтті де гімесіне айта кірісіп кетті. — Сен бтен жртты баласысы, Жсіп… Жасы кіші боланмен кпті крді… А патшаны таяын Блше халы азатан брын жеген трізді. Сондытан сендер бізден грі білгірсідер… Білгір болмаса Россия патшасы сені сонау ит лген жерден мынау у далаа айдар ма еді.
— Кш олында транда, зіне арсы адамды патша неге аясын…
— И, ол солай ой… Ал мен сенімен кеескім келеді. Шын дос болса ойыдаыны жасырмай айт.
— Сраыз. Жалан айтпауа ант етейін.
— Жо, антыны керегі жо. Мен саан онсыз да сенемін. йткені екеуміз де Россия патшасынан орлы крген жандармыз. Тілегіміз бір, ниетіміз бір, бірімізді біріміз алдауа тиісті емеспіз. Ал срайын дегенім… зі кріп жрсі, Жсіп, от сала білсе патшаа арсы азір бкіл Сарыара ктерілуге бар… Ереуіл жалыны бдан да ршіп кетуі ммкін…
— Дрыс айтасыз.
— Ал біз де ширыа тсеміз. Егер Орта жз тегіс ктеріліп, оан Кіші жз осылса… Бны зі ыруар кш ой. Сйтсе де… — Кенесары ойын айта алмай таы да ндемей алды. Тек аздан кейін ана барып инала, — осынымызды брі тбі боса ан тгу болмай ма? — деді, — жарайды бар аза бірлестік делік, сонда а патшаа айтанымызды істете аламыз ба?
«Кенесарыны бл кмндануы бос кмндану емес екенін Жсіп бірден тсінді. рине осы биылы жаздаы жеістерден кейін баса адам болса, лепірген стіне лепіре тсер еді. Ал Кенесары… Жо, жо, бл жай аза емес, бнда бір елге аа боларлы аыл бар. тте! тте! Елі кішкентай жртты ардаты лдарыны даы да кішкентай. Дл осы шоша саалды, шегір кз аза, Европа елдеріні олбасшыларыны айсысымен салыстырса да батырлы, айлаорлы жаынан кем сопас еді, біра кішкентай халыты лы… Ал жері кп… Сол кп жерді осынау аз ана жртты басып отыра алмайтынын білмей ме бл? Бларды ажалдарыны зі де осы орап жрген жерлерінде емеc пе? Бгін йтіп-бйтіп аман алып аланмен, ерте брібір сол жерден айырылады. йткені блар саны аз халы… Осыны неге тсінбейді бейба? Дос жылата айтады, дшпан клдіре айтады. Шын кілден срап отыр ой, не болса да шындыты алдына ашып салайын».
— А патшаа, — деді Жсіп Кенесарыны сзіне жауап беріп, — брібір айтандарыды істете алмайсыдар.
— Неге?
— азіргі Россия бдан жз жыл брыны Россия емес. азір ол аза жеріне бден бауыр басып алан. аруы да, скері де кп. аза халы анша ер жрек халы боланменен, Россия патшалыына араанда аждаа алдындаы кжек трізді, алай жтам, ашан жтам десе де олынан келеді. Сені ереуіліе арсы айына бес жз солдат шыарып, он жыл кресу де, лде бір жолы он мы скер шыарып бір айда рту да — оан брібір. Сендер кгендеулі ойсыдар, ай уаытта сойып жегісі келсе а патшаны еркі. Дл бгін Россия патшасы сені ктерілісіе шын мн беріп отыран жо, тентек бала рі ойнайды, бері ойнайды, сосын ояды деп ойлайды. Сені ол шын ауіпті жау санамайды. Сондытан хаттарыа да жауап бермейді. Брібір тбі жеетініне оны кзі аны жетеді.
— зім де солай ойлаймын…
— Онда неге рыс ашты?
Кенесарыны кзі кенет жар етті.
— Сонда сен маан бауыздаалы тран ой трізді н-тнсіз ле ой дейсі бе? Жо, мен олай ле алмаймын. Жолбарыс ой емес. Е болмаса жауына шауып ажал табады. Егер мен Айшуа, дайменді, Жантре, Ули балалары секілді н-тнсіз Россия патшасына мойын сынсам, ерте рім-бтаым не дейді? Мені де сатылан кп слтанны бірі еді демей ме? — Кенесары кенет шаршап кеткендей кзін жмды, — азір жеіліп ажал табуа бармын, біра рпатарым алдында атымды адал сатаым келеді.
Жсіп мырс-мырс клді.
— ш жзді басын осып азаымды жеке мемлекет етемін деген арманыыз шін рпатарыыз алыс айтады деп сенесіз бе?
— Сенемін. Сол шін жан беруге бармын. лде мені мным ате ме?.. Мені ерлігіме рпатарым арыс айтады деп ойлайсы ба?
Жсіп тіке жауап айырмай аырын крсінді.
— Меніше Абылай ханны тсін Бар жырау дрыс жорыан трізді.
— Жо, — деді Кенесары кенет тнере тсіп, — Абылай атам ш жзді басын осып, азаты еркіндігін сатап, жеке ел етемін деген хан. Оны тсіне де осы халы трысынан арау керек.
— И, сонда?
— Абылай ханны алдынан ашан арыстан — ол баласы асым трені кезіндегі халы. Оны ішінен шыан жолбарыс — ол мынау мені кезімдегі батыр жрт. Бл жртты жолбарыстай жректі екені бріізге де аян… Бдан кейін, лгі Сызды тентегімні ер жетіп, жауымен алысан кезінде де аза халы елдігін де, ерлігін де жоалта оймайды… Ккжал асырдай жауына талай шабады. Біра, асыр арыстан да, жолбарыс та емес, анша ккжал болса да ауыл-айматан зай алмайды… Одан кейінгі елім «сабасына арай піспегі, саалына арай іскегі» дегендей заманыны ыпалына арай тлкі болмаса амалы бар ма? Ал ол тлкі улыты елімнен кейінгі рпа баа-шаян, рт-мырса, жылан-кесіртке трізді ккір-шкірге айналады. Ол ол ма, Абылай ханны осы бесінші рпаы кезіндегі осы рт-мырса, баа-шаян, жылан-кесіртке секілді жрт, ерте осы мені ісіме арсы шабады. Сондытан азір халымны уатанбай тран жолбарыстай ажырлы кезінде армансыз имылдап алуым керек!
Кенесарыны кзі анталап, а сары жзі креітіп кетті. Жсіп баяу жауап айырды.
— Бар жырау Абылай рпаыны бесінші буыны уатанып кетеді десе, ол бір срі. Хан рпаы десек те, ол болжау бір тыма ана жатады… Ал бкіл азаты сондай болып кетеді деуге андай себебііз бар? Егер себебііз жо болса…
Кенесары зіне арсы келген ашын сзіне ашулана алды.
Ал ашу стінде Кенесарыа ан тгу оай шаруа екенін Жсіп жасы біледі. йтсе де Кенесарымен біраздан бері талай тар жол, тайа кешуді басынан бірге ткізген нсілі ер жректі жігіт таа саса оймады. Сабырмен сйлеп:
— «Боланда ашу пыша, аыл тая. Сол тая кеми берер жонан сайын», батыр ашуды аыла жегізііз! Мен ттас бір халы уатанып, ер жректігі жойылып, илеген терідей болбырап кетеді дегенге сенбеймін… Тікенек шыан жерге тікенек шыады, гл скен жерге гл седі.
— Ал гл жайылымын арам шп басып кетер болса не істеу керек?
— Онда… отау керек.
— Дрыс айтасы. зіме ермеген ауылдарды шапанымда мен де сол арам шптерді отап жрмін деген ойдамын. Біра з саусаыды зі тегіс кесе аласы ба? Оны да бір жауабы бар емес пе?