Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Екі жаы бірдей йыса ааш скен даыл жолмен оырлжа ала шетіне жеткенде айда тсерін ойлап сл кідірді. арсы алдында минарет, Омбы мсылмандарыны мешіті, оны ар жаында абдырахманлы Мхамед Шариф ахонны ызыл кірпіштен салан ке сарай йі. Жолды кіре беріс сол жаында ажайып салтанатты, трт кмбезді, бастарында алтын жалатан кіресі бар зулім шіркеу, одан солыра, аланы ар жаында асына азыра тал еккен генерал-губернаторды екі абат а йі — салтанат сарайы. Кк темір тбесінде татар ыздарыны басына киетін таиясы трізді, жіішке терезелері трт жаа бірдей шыан, трт брышты, губернаторды жмыс істейтін блмесі… Тменде бірнеше жпыны келген, ааштан салан жата йлері. Одан рі шіркеумен жаласа тастан, кйдірген кірпіштен алаан снді-салтанатты екі абат, ш абат йлі лкен ала жатыр…
оырлжа ахондікіне тсуді йарды. Мхамед Шариф йінде екен. шаын жая арсы алды. Сол кні-а оырлжа ахоннан Омбы облысыны бас- тыы Талызинны ауырып жатанын естіп, генерал-губернатормен
оырлжаны ертеіне генерал-губернаторды зі шаыртып алдырды. Амола бекінісін Кенесарыдан орай алмаанын айып крген аа слтан кенет жрексініп, губернаторды салтанат сарайына Мхамед Шарифты ерте барды. Біра Горчаков тек оырлжаны абылдады. Генералды атлтанты [7] — зын бойлы корнет «кірііз» дегеннен кейін, абылдау блмесіні ара быларымен апталан есігін аа слтан обалжи ашты. Блме зіне брыннан таныс. ыры лаш ке, биік зал. Сары сафьян быларымен тысталан, ара ааштары оюлан- ан жмса орындытар. Е тбінде, жасыл шамен жапан, рнекті, зілдей стол. абырасында Бірінші Николай патшаны полковниктік дрежеде трегеліп тскен суреті. шекейленген тбеден тмен салбыраан жалтыраан жез баулы шам оятын аспалар… Стол стінде алтын жмырта трізді сия сауытын тяымен басып тран, ос анатын кере жайан ара мрамор тастан жасалан екі басты самры с. Келген адамны ссын алайын дегендей генерал самрыты есік жаа аратып ойыпты. Егер арсылы етер болса, тырнатары анжардай, анйлы, айбынды ыран «ша» етіп ктеріліп, бас салалы трандай. Ке залды іші андай ызарлы болса, с тсі де сондай ызарлы. Иесі осал кісі емес. Россия патшалыыны Сібірдегі аузынан от бріккен анды бала жендеті.
7
А т л т а н т — адъютант деген сзді азаша трі.
Блме иесі князь Горчаков — Батыс Сібірді генерал-губернаторы. Кірпідей тікірейген ыса шашты, едірейген жирен мртты, а боз, тсі суы кісі. Ол оырлжаны столыны ар жаындаы Бірінші Николай суретіні аясында трып абылдады. зі де отыран жо, оырлжаа да отыр демеді. Басын изеді де ойды. Аа слтана ол бірден «аза даласында болып жатан бліншілікке сен де айыптысы», дегендей сс крсетті. оырлжа іштей бігерлене алды. «Бсе, мені келмей жатып неге іздетіп жатыр деп едім-ау, рыспа екен ой, тек рсып ойса ана жарады…».
— Подполковник даймендин, — деді Горчаков бірден ресми сзге кірісіп, — Омбыа жай келмегеніді біліп дейі шаырттым. аза даласында болып жатан бліншілікті жйі бізге бден млім. Хорунжий арбышев Амола бекінісінен алай айырыландарыды баяндаан. Патша азам алдында борыштарыды атай алмаандары шін сендерді сота беру керек еді, бір жола кешірдік. Енді бізден не тілейсі, соныды айт. Жне ыса трде. за жырды тыдауа уаытым жо.
Князь дл азір шынында да асыуда еді. Генерал-губернатор ит мар жан болатын. Былтыр Лондоннан дейі алдыран аылшын сеттері тымдас аншыы кешеден бері ауырып алан. Томскіден арнайы шаыран дрігер Омбыа жаа ана жеткен еді. Оны итіне зі апарып крсетпек. Князь соан асыулы. Сйікті аншыы ауырып жатанда, азаты бір аа слтанымен мылжыдасып, уаыт ткізуді жн крмеді. Сондытан генерал-губернатор гімені тікесінен ойды. Мндай келте абылдауды ктпеген оырлжа сасып алды. Горчаков тіпті сйлеспей кетіп алар деп орып:
— Генерал-губернатор мырза, — деді аа слтан келген шаруасыны то етерін айтып! — Кенесары кннен-кнге кшеюде. Биыл ыс оны ртпаса, келесі жаз бой бермей кетуі ммкін.
— алайша?
— Торай бойын жайлаан алы ыпша пен Ырыз, Елек, Ембі зендеріні маындаы Кіші жзді кп руларыны оан осылып кету аупі туып тр. Бйте берсе бар аза Кенесары туыны астына жиналуы ммкін.
— Мндай аыма халыты крсемші, — деді Горчаков мысылдай кліп, — Россия патшалыы азір аза жерінде мытап трып орын теуіп алан жо па? Маызды деген аудандарды брінде де біз зімізді бекіністерімізді, форпостарымызды салып болды. Енді патша солдаттарын бл арадан бір Кенесары тгіл, мы Кенесары да уа алмайды. Абылай кезіндегідей емес, азір аза еліне деген Россия патшалыыны саясаты згерген. Осыны аыма аза білмей ме? Ал сені Кенесарыда аыл болса, аза халына емес, Россия патшалыына олайлы жол іздеп, бізге бас рмас па! «Россия патшалыына протекторат ретінде баынуа арсылыымыз жо, біра бізді елдігімізді сатап, саяси бостандыымыза, жерімізге тимейтін болсадар екен» деп ол маан бірнеше мрте хат жазды. Бндай есалады крсем бйырмасын! Патша азама баыну деген сз — саяси бостандыымды жоалттым деген сз емес пе?! Сондытан да мен бізді тыныштыымызды бзан адаммен келісім сз жргізуді зіме ят кріп жне патша азама н-тнсіз баынудан бтен баса шарт оюына ешбір міті алмасын деп дейі хаттарына жауап бермей ойдым.
— Дрыс еткенсіз, губернатор мырза.
Горчаков алдында тран оырлжаны адама санар емес. Сзетін бадай басын тмен тыртып, з ойын ашы айтып жатыр.
— Біз аза елін тек отарымыз деп ана санаймыз. Кімде-кім бан кнгісі келмесе, оны аруды кшімен кндіреміз. «Азаматтармен келісімге келуді е дрыс дісі — оларды орытып стау». Бл пікірді соыс министрі Чернышев мырза да малдайды.
— Бізді де тілегіміз сол емес пе? Тек арулы кшті тезірек шыарсаыз дейміз.
— Кенесары ктерілісін тп-тамырымен рту жнінде азір арнаулы соыс жоспары жасалып жатыр, — деді Горчаков, — кп замай арулы кш те шыарылады. аза даласы Кенесары арашыларынан да тазартылады. — Кенет генерал-губернаторды есіне ауру аншыы тсіп кетті, ол енді асыа бастады. — зге шаруаызды облыс бастыы Талызин мырзамен сйлесііз. ош болыыз.
оырлжа салы суа кетіп йден шыты. Ауырып жатан Талызинны птеріне барып жолыып, ш кннен кейін еліне айтты.
Аа слтан б жолы Талызиннен кмекке небары жз солдат аланымен, келесі жаз Кенесарыны біржолата ртатын алы скер шыатынын естіп, кілі сл орныайын деді. «ыс болса келіп алды, ал Кенесары ыста шабуыла шыпайды. Бірен-саран жасаа мына жз солдат пен з кшім де ттеп бере алады». Біра ол ел шетіне жетер-жетпестен-а неукнгі Аыбай мен Байтабынны ауылды шауып, тбектегі бар малын айдап кеткенін естіді.
Оиа былай болан еді.
Есіркеген жас та болса санасы ерте оянан жігіт еді. алада орысша оып, хат танып, кзі жептуір ашылып алан. зімен бір мектептегі кей балаларды «жайлауымыза биыл солдаттар бекініс салыпты, енді аулымыз рі арай ма кшетін шыар», — деген сздерін естіп, тбі патша отаршылы саясаты еліне олайлы тимейтінін тсіне бастаан. Оны стіне Кенесары мен оны батырлары жайында естіген ерлік гімелері де бала жігітті кілін еліктіретін. сіресе Шбыртпалы Аыбай батыр жайындаы аыздар кдімгідей анын ыздырып, иялына от тастайтын. Аыбайды сондай жау жрек батырлыын матаныш ететін, йткені Шбыртпалы оан аталас ру. Енді сол Аыбайды басына ауіп тнгенін біліп, не істерін білмей, бден кйінген-ді. йтсе де, наашы апасыны аулында бдан рі жата беруді жнсіз екенін біліп, оырлжа Омбыа аттанысымен б да серіктерін ертіп, з еліне жріп кеткен-ді. Блар ауыл шетіне шыар-шыпастан-а алдарынан бір оян ойа арай зыта жнелді. Кіле есерсотау жас жігіттер лгі оянды уып берді. Есіркегенні аты згелеріні атынан шырлау боландытан, серіктерінен озып кетіп, оянды жеке уды. Аырында оян Есіл жаасындаы бір алы талды ішіне кіріп жо болды. Біра Есіркеген ояннан айырыланмен, шоыр талды тбінде тні бойы оырлжаны аулын торып, азір тыныып йытап жатан бдіуаитты стінен шыты… Тарсылдатып келіп алан ат дбірінен бдіуаит шошып оянып жанындаы шопарына жармасты. Кілт тотаан Есіркеген слем беріп зіні жау емес екенін айтты. бдіуаит жас жігітті шырамытып, таныандай секілденді. «… Масан биді рпаы тріздісі… Асылды сыныы, шаны иымы екенсі ой, алдамассы», — деді. Бл кісіні кім екенін білген Есіркеген зіні таертегі жылпы сарыдан естіген сзін, Аыбай тобын аражар шаталында жатан жерінде басыдар деп нкерлеріне оырлжаны бйыранын жасырмай айтып берді. Сзіні аяында: «Жанымда жолдастарым бар. Маан брылуа болмайды, сіз Аыбай батыра жетііз. Жне Байтабын жасаында оырлжаны адамы бар, соны да лаына салыыз. зііз де са болыыз, ауыл торып жргеніізді оырлжа жігіттері біледі», — деді. Есіркеген естігенін айтып бола берген кезінде ойпаттан жолдастары да крінді. Бала жігіт бдіуаит аналарды кзіне тспесін деп, серіктеріне арай тра шапты.
оырлжаа баран жігітті тсін срауа лгірмегеніне кініп, бдіуаит, Есіркеген кетісімен-а кп кешікпей, алы тал ішіндегі байлаулы атына міне сала аражар шаталындаы Аыбайа жнелді. Аыбай сол кні алды-артын барлауа трт адам жібергендіктен, айсысыны оырлжамен хабардар екенін ажырата алмай, амалсыз аражардан жедел ктеріліп, кн бата Байтабынны жасаына келіп осылды.
Ат лаында ойнаан елу жігіт та сыз беріп келе жатанда тбектегі аа слтанны жылысына тиді. Аылаын аызан Аыбай мен Серкесанын секірткен Байтабына кім шыдасын, ос батыр алашы айасанда-а сойылды оды-солды сілтеп, арсы шапан оырлжаны жз нкеріні он шатысын бірден тсіріп кетті. Сйткенше шбатыла артындаы елу жігіт те жетті. Тек суыр ініне аяын сып алып, астындаы аты асап Ожар ана кейін алды. Кенесарыны рыса бден шыныан жігіттеріне жеме-жемге келгенде аа слтандарды нкерлері шыдап крген емес. Бл жолы да солай болды. Бетпе-бет кеп арсы шапанда Аыбайды мысы жеді, Асылкерейді бірнеше айратты нкерлері сойыла жыылды. «» дегенше болан жо бірнеше ат ойнап шыа берді. Слтан нкерлеріні алыспай жатып-а берекесі кетті. Кп кешікпей олар тым-тыраай аша жнелді.
з жасатарынан тек он шаты сарбаз ана жараланан Аыбай мен Байтабын тбектегі кк аланы тайлы-таяын алдырмай айдап елдеріне бет алды. Жасынан аа слтан Жамантайа шпенді Аыбай б жолы араралыны шаба алмайтынын біліп, амалсыздан Байтабын жасаымен бірге кейін айтты.
Бар малынан айырылан оырлжа жаман иналды. Оашада ат жалын шып жылап та алды. Малсыз аа слтан боп за отыра ала ма, сіресе осы ауіп жрегін удай ашытты. Тек айаста бдіуаит тлегітті сойыла жыылып айтыс боланын естіп, кілі орныты.
ІV