Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— рине.
Кенесары крсінді.
— Ал жауаптан орыса, жеріді арам шп басып кетеді.
— йтседе, — деді Жсіп. — Алмас наркескенді анша блшектесе де р блшегі сол алмас алпында алады. Батыр елден батыр ер туады. Біра гіме онда емес, басада. Кп орытады, тере батырады. Сол кпті орытатынын алдын ала болжаан арт Асан айы да тсінген. ол бастаан аылды, батыр Кенесарыны алай пайтынына та алам. Россия империясы азір ытай, оан, Хиуа, Бардан анарлым кшті. Жне аза жеріні дені олында. Тбі, рі кетсе бір елу жылда бкіл Сарыара, Сыр бойы, Маыстау, стірт, Жетісуды брін бауырына басатыны сзсіз. Сонда не дейсі? Кім кшті болса, жрт соны сзін сйлейді. Ал кшті кім? А патша! Ол зіне арсы сойыл ктерген Кенесарыны матай ала ма? рине, матамайды, жамандайды. Патша жамандаан адамды Абылай рпаыны бесінші буыны да жамандауа мжбр болады. йткені кімні олында кш болса,
Кенесарыны ашуы сл тараандай, біра лі де абаы атыы.
— Дегенімізге жете алмайтынымызды біледі екенсі, бізге неге осылды? Далаа тастай алмай жрген жаны бар ма?
— рине, тастай алмай жрген жаным жо, — Жсіп аырын крсінді, — туелсіздік шін кресуді не екенін мен жасы тсінемін. з жртымны басынан ткен айылы хал… Ал сендерге жаным ашиды. олымнан келсе аылымды айтып, жрдемімді беремін бе деп едім… Біра оным болар емес.
— Неге? лде біз дрыс аылыды тыдамады па?
— Жо, айып сендерде емес. Ктерілістеріе осыландаы ойым, екі лтты жаындасуына днекер болу еді. Жерінен, туелсіздігінен айырыла бастаан аза халыны аныны боса тгілмеуін арман етіп едім. Біра ол ойым ола тспес саым екен. Батыс Сібір генерал-губернаторы князь Горчаков та, Омбы облысыны бастыы граф Талызин де сендермен бейбітшілік бітім жасар трі жо. Олар аза даласын тек ана мылтыты кшімен алып, бейшара елді табаныны астына салуды кксеп отыр. Мндай жадайда талас ан тгіспей шешілмейді. азір аза халыны басына е бір ауыр кн туалы тр. Ал мндай жадайда мен сендерді алай тастап кете аламын? Бір кемеге міндік, лсек бірге леміз.
Иосиф Гербурт Кенесарыны сырын аны білмейтін. Оны слтан болса да лт бостандыы озалысыны олбасшысы деп ана ынатын. Кенесарыны жан аямас аттылыы, кзсіз ерлігі брі тек еліні еркіндігін асап патша отаршылы иянатынан тылу тілегінен туан ерекше асиеттері деп тсінетін. Осынау шоша саал, шегір кз, а сары адамны ел мддесінен шыу арылы жетпек болан жеке басыны масаты да бар екенін аармаан. Ал Кенесары болса, тосан тілекті тйінінен жаралан адам. Оны мінезі де, ішкі дниесі де сала-сала, онда Абылайды а туын латпай стайын деген арман да бар, бір руды емес, бар азаты билесем деген бамарлы та мол, атадан кеге, кеден балаа мра боп алан зге слтандардан алма кек те жректе сатаулы, соынан ерген жртты рметіне бленсем деген сезім де кшті. Осыны брі бір Кенесарыны басында. Ал Иосиф Гербурт оны тек отаршылыа арсы кресті олбасшысы деп ана ойлайды. Ол Кенесарыны жрегіні алай соатынын кейде млде тсінбейді. Бл тсінбестіктен Жсіп-Иосиф Гербурт тек екі жыл тіп, Кенесары зін хан деп атааннан кейін арылды. Оан дейін… Ол Кенесарыа зіні ойын атарыла айтып келді. азір де сол адал кілін ашып отыр. Ал Кенесары болса тек тыдауда.
— Жо, — деді Кенесары кенет басын жоары ктеріп, Гербурт сйлеп болан кезде, — болаша рпа кімні айыпты, кімні айыпсыз екенін зі тауып алар, ал біз з борышымызды атауымыз керек. азата «Алпыс кн атан боланша, алты кн бура бол» деген маал бар, зорлыа мойын сынар жайым жо, мірім жеткен жерге дейін алысып тем!
Слтанны алан жолынан айтпасын Гербурт аны сезді. Ішінен аяп та кетті. «Халы шін жан июа шешінген екен, кші жетпес аждаамен алысып, елін де, зін де ан етуге бел буынан екен. Мны апаттан аман алып алар андай жол бар?»
— Батыр, бетіізден айтпауа белді бекем буынан екенсіз, алдыыздан жарыласын, — деді Жсіп, біра таы да айтар бір кеесім бар. Батыс Сібір губернаторы сізді тілегіізді орындамайды жне зіізді жазым етпей тотамайды. Олармен арамыз тым ріге кетті. Жоламан мен Иман батыр шаырып отыр ой, ммкін Торай, Ырыз зендеріні бойына ауысан жн болар?.. Соы кезде Орынбор мжытары атты толуда, бізге а патшамен кресуге сол жа олайлы трізді. Оны стіне зімізге аншама ты елді осамыз. Ара азатары бір жаынан ру бастытарыны дегенінен шыа алмай жне патша солдаттарымен жиі алысып, алжырап аландай… Б да еске алатын жадай.
Жсіп Кенесарыны ойлаан жерінен шыты. Слтанны соы кезде крт згеруіне де себеп болан осы бір тілектен туан ауыр ойлар еді. Наурызбай мен Абкен осылар кезде Бопай Аманараай приказын шабуа таы да кеткен-ді. О жатан жаында олжалы болып оралан. Сол кні Кенесарыны ордасына келген. араткелді алар кезде, Тамызды басында шабылан Шыыс, Кенесары сарбаздары енді жортуыла шыа оймас деп бейам жатан екен. Бопай жо жерден ойа шапан брідей астан-кестеін шыарыпты. арындасы соны баяндап болды да «Науанжан мен Абкенді бекер осыпсыз. Аатты еткен екенсіз», — деген. «Неге?» деп сраан Кенесарыа Абкенні Байтабына кішкентайынан айттыран алыдыы екенін, біріне бірі кет рі еместігін, тек осынау аласапыран кезде жат жерде осылуды ретін таба алмай жргендерін айта келіп «жиеніні алыдыын ініізге алып бергеніізді Жоламан батыр алай креді. Бір шйкебас шін бір тайпы жртты кпелетіп алып жрмесеіз нетсін. Серазы ханны зорлыынан ашып келген Байтабын б жатан да иянат кріп, бізден безер болса, бан зге жрт не айтады? Жоламан батыр не айтады?» деп жауап айыран ткппар Бопай.
Осы кннен бастап Кенесары крт згерген. Орта жз бен Кіші жзді басын осамын ба деп атты міттеніп транында кіліне кдік кірген. азаты ай батыры намыса шаппаан? рине, ел басаран слтан Жоламанны да орлануы табии жйт. Егер Байтабын Орта жзден крген иянатын шаым етіп барса, бкіл Табын болып Кенесарымен жауласып кетуі ажап емес. аза мндайда лкен тілекті, зор арманды жеке басты мддесіне де айырбастай салады. Сонда не істеуі керек? «Байтабынды лдеалай жазым болды деп біржолата кзін жойып жіберсе айтер еді? рине, аралек мны оп-оай орындар еді. Біра жаманшылы жата ма, бір кні болмаса бір кні шынды шыып алса не айтам? Оны стіне жесір дауы таы бар. Бл азаа ажалдан кем жотау емес».
Кенесары Жоламан бастаан Кіші жзді белді руы Табыннан ол згісі келмеді, ал ол збеймін деп бір анадан туан, жанындай жасы кретін Науаныны ойнынан сйген жарын тартып алуа кілі дауаламады. Ел арасына блік салмау шін Абкенні зін бір тнде жо етіп жіберуге таы да дті шыдамады. Ал Кенесарыны ойынша бл иындытан тарар жалыз жол — осы екі жігітті арасындаы Абкеннен тылу… Біра аасыны сыры зіне млім Науанын алай жбатады? Егер ол жбанбай ойса не істейді? Наурызбай Кенесарыны о олы, о кзі — онсыз ол жарты жан емес пе? Ойлай-ойлай келіп Кенесары Байтабынны кілін табу, соны дегенін істеу керек деген шешімге тотады. Сонда ана екі ел блінбейді. Жоламан бастаан жрт та Кенесарыны жасыл туыны астына кіреді. Слтан осы шешімге тотасымен енді Байтабынны оралуын ктуде болды. Жсіпті мына аылы да Кенесарыны тпкі ойынан шыып тр. рине бір ыз шін екі елді алыстатпау керек жне соынан ерген Ара елі мал крсе Торай, Ырыз зендері бойына арай кшу жн-а. Бйту Кенесарыны а патшамен алысу дісіне де олайлы. Бір жерде за труа болмайды, за трса патша скеріні зіді оршап алуына ммкіндік бересі… Ал оршалдым дегенше шаруаны біткені. Жо, жо, айткен кнде де жеріні кедігін пайдалану керек. ыс Есілде болса, жаз Торайда бол, ашан тлкідей, адыан жауа із тастап, р жерден бір крініп, апанына тспе…
— Сібір генерал-губернаторыны олы жетер тіректен кету керек, — деді Кенесары, — бізді енді бл арада зорлытан баса ештее де ктпек емес. Ел болып бірігер кн туса, тбі айта бір соармыз. оырлжа, Шыыс, Зілара, Жамантайларда алан шті сонда алармыз.
— Дрыс.
Осы кезде блар ауыл жатан здеріне арай беттеген ш-трт кісіні крді. Кенесары бір арааннан-а тани кетті.
— Байтабын батыр келген екен!
Кзінде обалжыандай болмашы бір суле пайда болды да, кенет жоалып кетті.
И, бл Байтабын еді. Жанындаылары Жеке батыр, дайменді, Таймас. Блар ыр басына жетіп те алды. зі жота Абкенді Наурызбайды аланын Байтабын естіген трізді. зер жріп келеді. Бетінде ан жо, сл жо, тістеніп алан. Ал Кенесары жаа тесіле араан кзінде бір ажайып айы тна алан. арашытары деттегісіндей шын атып селт етер емес. абаы тастай тйілген. О олында садаы. Жа аашынан, ортан белінен стап келеді. Блар Кенесарыа жете бергенде, кенет бір дбір естілді. Жсіп брылып арап еді, а аулап айтып келе жатан Наурызбай тобы екен. Олар да Кенесарыны кріп, тез аттарынан тсіп тбеге арай беттеді. Алдарында Наурызбай, оны о иыында тыра ондыран «анды кз» аталан бкіл елге йгілі аппа сттей жібек балдаты асар…
Кенесары мен Жсіпті асына бл топ та асыа жаындады. Наурызбай Байтабынды крді де кенет тотай алды. Байтабын Кенесарыа жаын келіп алан еді, тізе бгіп слем берді.
— Батыр, барып айтан сапарымны иындыын айтайын ба, лде елімнен алыс жерде жргенімде крген иянатымды айтайын ба? — деді.
Кенесары жігітті жрек соысын бірден тсінді. Бркіт анатындай жирен астары кзіні ортасына тйіліп:
— Екеуін де тыдайтын уаыт болар лі. — деді ол жігітті жзіне тесіле арай, — алдымен бір зара талас жйді шешіп алалы… Байтабын, сені жрт мерген деседі… Шын мерген болса жз адам жерден ана Наурызбайды олындаы асарды атып тсірші!..