Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Кірсін.
зын бойлы, ошар тмсыты, ойлы, лкен кзінде алтын пенснесі бар, скери адамнан грі оымыстылара кбірек сас Генс йге кірді.
Графты кабинеті Горчакты кісі абылдайтын блмесіндей далиып жатан ссты болмаса да, трт брышты жептуір ке зал. Стол тсындаы патша азамны суретінен бтен скери губернатор рмет ттатын Суворов, Кутузов секілді ататы орыс олбасшыларыны ана бір-екі тас мсіндері бар. Жмса орындытар, дивандар брі алтын тстес сары барытпен тысталан. абырада Орынбор лкесіні лкен картасы. Блме іші толан кітап. Брыштаы шкаф ішінде де, стол стінде де кіле былары тысты жуан шыармалар…
— Жасы жатып, жйлі трдыыз ба, Василий Алексеевич, — деді Генс ол беріп амандасып,
— Жол соанмен тсекте рахаттанып жататын кез болып тр ма? — Перовский езу тартып клді де, тез орнынан трегеліп, абырадаы картаны алдына барды. — Уаытты боса ткізбейік, генерал мырза, сіз маан алдымен Кенесары слтанны арамаындаы елді айсысы ай жерде, соны крсетіізші.
Генс брышта тран крсеткіш таяты алып сйлей бастады.
— Бл жаа Кенесарыны соынан кшіп келген Амола жне араралы округтеріні лке — Байдалы, Тыналы — арпы, Алшын — Жаалбайлы, аракесек, Айтожа — арпы, Тбе — Темеш болыстары арам мен Амны тірегіндегі мына жайылымдар мен Жыланшы зеніні Торайа ятын саасына орналасты. Ал Баянауыл округінен келген озан, ойлыбай — Шаыр, аржас, Малай — аламан болыстары мен Амола округіні Тыналы — арпы, Торайыр — ыпша болыстарыны алан ауылдары Бааналы руымен осыла, мына ара Торай зені бойына жайласты. Осы ара Торайды жоары тсында, жрт «Орда тіккен» деп атай бастаан жерде Кенесарыны зіні аулы тр. Отыз сегізінші жылы Кенесарымен бірге ктерілген Орта жзді Атбасар дуанына жататын мына Арынаты лытау, Терісаан, айраты, Шойынды кл, А кл маын жайлаан алы Алтай — лке, Алтай — Байдлі, Тбет — Темеш, Тыналы — арпы, Айтожа — арпы, ойлыбай — Алтай, Алшын — Жаалбайлы рулары бізді жеріміздегі Алшынмен бірігіп кетіп отыр. Міне крдііз бе, анша жер екенін? Генс картаны дл ортасын оматы етіп бір ойып тті, — бан мына Жайыты кншыыс жаындаы Жем, Елек, Ырыз зендері мен Жыланды, Мажар тауларыны бауырын оныс еткен Кіші жзді Табын, Тама, Шыылы, Шмекей, Шекті, Тртара руларын оссаыз ереуілшіл слтан арамаында Франция мен Италияа пара-пар бір ханды ел болады.
Перовский картаа ойлана кз тастады.
— Та алам, — деді ол сл кідіре, — жайшылыта аулы бір онып тетін жерге таласатын аза рулары, Сібірден аптай кшкен осыншама елге алай оныс берді?
— Расында, бл та алатын жадай, — Генс ойлана жауап айырды. — Кенесарыны кші де осында емес пе? Ол Россия империясыны отаршылы саясатын мір бойы бытырап жрген аза руларыны басын осуа пайдалана біліп отыр.
— Сондытан да оны азатар хан сайлады демексі бе?
— «Кенесарыны жетінші сентябрь кні хан ктеріпті» деген хабарды ш кннен кейін мен де естідім. Сізді атыыздан арнаулы кісі жіберіп, «бл рас хабар ма?» деп сра саланымда Кенесары: «бекер» деп жауап айырды. Бл сзге мен сендім. йткені «ш жзді адамдары Кенесарыны а кигізге ктеріп хан сайлапты. Торай бойында лан-асыр той болып жатыр», — деп оан бейам отыранда ол трт мы скермен бір жеті тпей Созатан бір-а шыты. Сонысына араанда «Кенесары хан болыпты» деген сз улыы ма деймін. Не болса да аныын Герн мырза біліп келеді, ол алдыы кні жріп кетті.
— Бар азаты басын осатын ханы болдым демесе Созаа неге барды?
— Торай правителі Ахмет Жантрин: «Кенесары Созаа з бетімен баран жо. Ташкент шбегіне арсы бас ктерген Сыр бойын жайлаан Шмекей, Тртара, Тама рулары оны оан хандыынан таруды срап шаырып отыр» дейді. Ал Сібір Таможный округіні бастыы: «Кенесары оан жеріне соы аласапыран кезде кшіп кеткен Россияа баынатын ырыз ауылдарын айтарып келуге тті» дейді. Егер бл хабарлара туан кесі асым трені оан ханы мен Ташкент шбегісіні лтіргенін еске алса, Азия еліні дстрі бойынша Кенесарыны жау жртын шабам деуі та аларлы іс емес.
— Кенесарыны туыстарын лтірген Мделіхан мен Ташкент шбегі Бегдербек, Лшкрлар азір жо. Онда Мделіханны інісі момын Шерліхан. Ол бізге дос.
Мделіхан баяы Ташкенде тоал шешесімен кездескеннен кейін, бір жыл тпей йленген болатын. Бнысын кпір ісі деп «асапшы Нрасулла» атанан Бар мірі, биылы жылы кп скерімен кеп Мделіханды бауыздап, ал слу Ханпадшайымны кнтимесіне орасын йып лтірген-ді. Граф соны айтып тр.
— Бар мен оан хандыыны арасындаы астыты пайдаланып, Кенесары елін босатып аламын десе осы кез е ыайлы кез. Кенесарыны имылы осыны крсетеді… Ал ол Бар, оан, Хиуа хандарыны біріні де ол астына кіргісі келмейді. Оларды аза халына жандары ашымайтынын, зін «бізге кел» деп шаырса, хандытарын Россиядан орайтын алдыы шеп етіп пайдалануды ана кздейтінін Кенесары жасы біледі. Сондытан да алдыы жылы октябрь айында Мделіхан кп сыйлыпен дейі кісі жіберіп, оан хандыына кш дегенінде, Кенесарыны кнбей аланы зіізге аян. Ол Хиуа ханы Аллала да кнбеген. Бл жадайлар туралы біз октябрь айында граф Нессельродеге арнаулы хат жазанбыз…
— Брі дрыс. Кенесарыны оан, Бар, Хиуа хандарыны арамаы тгіл, Россия империясыны да ол астына кіргісі келмейтінін білемін. Оны ойы Россия берген тыныштыты пайдаланып, оан арамаындаы азатарды зіне осып алу. Сйтіп барып аза хандыын ру… Шамасы келсе Хиуа ханына арсы шыып жрген Ктібарды Есетін де зіне ерту. Біра Есет те, Сыр бойыны батыры Жаножа да Кенесарыны ол астында болысы келмейді. Олар «Орта гізден, оаша бзауды» жасы креді. Кенесарыа Кіші жзді брі бірдей осылмай отыруына да осы себеп…
— Жаножа бл жолы Кенесарымен тіл тауыпты. йтпесе бес мы скері бар Соза секілді кшті бекіністі, Кенесары екі мы скерімен алай алсын…
Перовский Генсті сзін бліп жіберді.
— Патша азам трт мы скермен аттаныпты дейді ой Кенесарыны?
— Онысы рас. Біра мынау Шыр ды тбіне ат шалдыран скеріні арасында дизентерия ауруы пайда болып екі мыдай жауынгері рыса атынаса алмапты. Оны орнына Жаножа батыр екі мы скерімен келіп осылыпты.
— Сйтіп олар Созаты алып па?
— Алуа таяу дейді. Бгін рыс басталанына он кн.
— ажап, — деді Перовский, — зебіректі, бес мы скері бар мыты бекіністі Кенесары трт мы атты скерімен алай алма?
— иянат кріп орланан жрт ашан да болса туекелшіл келеді. Бірі она татиды. Оны стіне Кенесары секілді тжірибелі олбасшысы болса… — Генс ойа шомандай сл кідірді, — Кенесарыны Созаты алатыны сзсіз. Бекініс абырасына шыатын жздеген баспалда істетіпті. Ол баспалдапен рмелейтін батырлар аза жігіттеріні арасында ашан да болса мыдап табылады.
— Сз жо, батыр халы! — деді Перовский, — тек бастары бірікпейді. Ру-ру боп немі таласады да жатады. Крінгенге баынуларыны бас себебіні зі де осында… — Василий Алексеевич кенет картаа брылды. Есіне патша азамны Кенесары Созаа бір жетіні ішінде жетіпті, деген сзі тсті. Ол картадан кзін алмай, — орта жолда Бетпадала, атпенен осынау жерді олар алай бір жетіде алды? — деді.
Генс клді.
— Бір жеті емес, бес кнні ішінде, Кенесарыны жетінші сентябрь кні лытау маында боланы ха. Оны хан сайлады ма, сайламады ма білмеймін, сол кні Алашаханны абіріні жанында слтанды олдайтын руды бар асаал, билеріні жиналуы рас. Ал он екінші сентябрь кні ол аурудан сау алан скерімен Созатан бір-а шыты. Кенесарыны кшіні зі осы шапшадыында, лан, киік секілді туан даласыны ой-шырын жасы білетіндігінде…
— йтсе де бес кнде… Перовский кенет картаа айта брылды. — Сонда ол ай жолмен жрген? Бетпадаладан с болып шып тті ме? азаты Сыра баратын ескі жолы мынау Балаш клі жаасы арылы теді… Не болмаса арамды басып отырады. Біра оан ат емес, тйе керек.