Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Ел айысы! Лебізі жылы тиді. Ел амын ойлар артымда тяым жо па деп ынжылатын едім. дай таала, мсіркеген екен. Мныа да шкір. Ал сйле.
— Трт жыл алада оыдым, ата. Жас адама трт жыл трт кнмен те ой… Ал маан… лде мен сондай сарыуайымшыл болып тудым ба, трт жылым трт жз жылдай за соты… Егер адам ойы теізге айналар болса, мені ойымнан бкіл дниені оршаан тірі пенде жзіп те алмас мхит пайда болар еді…
— И, айта бер… сонша шан теіз мхитта жзіп не крді…
— Халымны сол мхит суына парапар кз жасын крдім.
— Халыны кз жасын кру ажап іс емес. Мен оны ес білгелі кріп келе жатырмын. Кру бар да, кмек беру бар. Сол кз жасты ратар не жол тапты?
— Жол біреу-а трізді. Тіл мен діні блек боланмен, жері мен
— Оларда р ана мдениет емес, иянат та бар ой, лым… — арияны кзі кенет жар етіп бір шын крсетті де, айта сне алды. Ол енді ждей, ойлана сйледі, — р жыраны зіні бір кйкентайы болады. Срия заман бізді осылай срия ойлы етіп жаратан шыар. Асыл тастан, аыл жастан, ммкін сені айтып отыраны дрыс болар, біра ел-жрты не дейді? Крі ыран кре алмаанды, жас ыран іледі, тек айтарым: анына тартпаанны ары сынсын дейді аза. Ашы уан киіктей, см тадырдан зресі шан азантай халы бар, тек соны арысына алма…
— Халы кейде тсінбей де арамай ма? Кенесарыны біреу арайды, біреу ардатайды…
— Дрыс айтасы. Кенесарыны жауы да кп, досы да аз емес. Кейде оны ылыына мен де тсінбеймін. Ал саан тсіну тіпті иын.
— йтсе де сол Кенесары ойына мен тсінгім келеді. — Есіркеген сл ндемей алды да айтадан сйлеп кетті. — Жаз аяталып келеді, ар тсе Петерборда болуым керек, — деді ол жерді шылай отырып, — Петербора Омбы арылы баруа да болады… Орынбор жаымен де жететін жол бар…
— Сонда осы арадан Орынбор аттанбасы ба?
— И, араткел дуанынан Атбасара тсіп, ар жаында араойын ашырлы арылы Ырыз ласам… Жолай Кенекее жататын елдерді басып, ондаы жртты андай кйде екенін з кзіммен крсем…
— Ел кйінен ер арманын білу иын емес. Біра бл жолы тым ауіпті жол. Петербора оуа бара жатан Жамантай аа слтанны жігіті екеніді сезіп алса, Кенесары адамдары сені тірі жіберері екіталай.
— Ол ауіпті зім де тсінемін, біра з жолыды тадау шін, р тайпаны кіл мын аны білген жн ой деймін…
— лбетте.
Орынбора Кенесары ауылдары арылы жруді Есіркеген оуа барам деген кннен-а шешкен. Бл жолды тадауында ел кйін білуден зге бір арманы бар. Ол арманы — Кміс. бдіуаитты й ішіні ол Кенесары жаына шыып кеткенін сол жазда-а естіген. Біра олар тірі ме, лі ме хабардар емес-ті. сіресе Кміс жайын те білгісі келетін. оырлжаа ойда жотан ойыншы болан осы бір аяулы замандаса деген аяныш йтеуір кіліне маза бермейтін. Кейде осы аяныш оны бір жылы ттті сезімдерге де жетелейтін. Кенесары ауылдары арылы жрсем, сол бдіуаит й іші туралы бір хабар естірмін деген міт, бліншілікшілерді олына тсіп алармын-ау деген ауіпке бой бермеді. Крі атасымен ел жайын, зіні келешек арман жайын за гіме ете отырып, аыры Петербора Орынбор арылы жрмек болып шешкен-ді.
Енді міне, мынау сар даланы кезіп келе жатан ш салт аттыны ортасындаы аба жігіт осы Есіркеген. Астында отаудай боп жараан кзен кре. Басын шлып тастап, жіті басып аядаанда, екі жаындаы — шабдар байтал мен крта тартан аракк ат — желе тсіп, зер еріп келеді.
Есіркеген ауыл жігіттерінше киінген. Басындаы пшпа бркі мен стіндегі блын жаалы лпан шапаны ауатты йден шыанын аартандай. Жанындаы пшы сары мен денелі ат жаты ара ср жігітті стінде кедей олы жпыны киім. Ке жеді кне шекпен, ырыла бастаан жеіл елтірі тыма пен кне далбаай. Екеуіні сырт бейнесі, ортадаы ауатты жігітті жай атосшы серіктері екенін сездіреді. Бл шеуі ауылдан шыпай жатып, Кенесары жасаы кездесіп алса, сонау лытау бойындаы Найман руындаы наашыларына бара жатырмыз деп айтуды келіскен. Есіркегенні жанындаы жігіттерді сырт пішіндері блендей кзге тсер болмаанмен екеуі де нері асан жандар. Пшы сары даусы кернейді ніндей созылан нші, ара сры жамбасы жерге тимеген балуан. Екеуіні борышы біреу-а Есіркегенді сау-саламат Орынбора жеткізіп салып, ыс тспей араралыа айта оралу.
араралы жатан шыандарына бір аптадан асып кеткен. она десе шаын жая тсетін аза ауылдары, алыс жатан «наашылап» бара жатан жігіттерден онаасын аяр емес, бір ауыла тстенсе, бір ауыла онып, Арынаты баурын да кмкерлеп алды. Жол енді осы арадан кнбатыса кілт брылады. Енді жігіттерге «наашыларымыз» Жем, Ырыз бойындаы Тама руы деуге тура келді. Тотаан ауылдары бан сенеді. йткені трлері де, астарындаы аттары да ры-арыа самайды жне аайын уып жре беретін азаа «Жем, Ырызда наашымыз бар еді», — деген сз майдай жаады. «Пле, жиен болсадар, осындай алыстан іздейтін болыдар», — деп оларды ошеметтей тседі.
Жол кнбатыса арай брылысымен-а бірден згере бастады, жаз аяталып, сарылт тартып алан. Араны кк шалыныны орнына уа тартан бидайы пен боза шп, ши мен шіле жиі кездеседі. Кн райы да згеріп, енді жолаушыларды беттерін салын жел бетін болды. Біра даусы арлыпайтын пшы сары жол ысарсын дегендей жаы бір тынбайды. Біресе клдіргі ле айтады, біресе айылы зар тгеді. Ал Есіркеген ле айтан сайын атын тотатып ойып, алтасынан ойын дптерін алып р лені сздерін, кім шыаранын, андай жадайда айтыланын жазып алады.
— айтесі пшы сарыны айтаныны брін ааза тсіріп, — дейді о жаындаы ара ср, — бда не кп, ле кп…
— рім-бтаа керек, — дейді Есіркеген, — халы мрасынан ымбат азына жо, брі ааз бетіне тсірілуі ажет.
Пшы сары Есіркегенні сзінен анаттанып кетіп, кенет ер стіне бір жамбастай оилана отырып алды да, таы да бір нді шырап кетті.
Блдірді ала ауызды ел арасын,
Найза мен сойыл шешті дау таласын.
Соншама штескенде, бауырларым,
Тозудан, айтшы, баса не табасы?
Ат тбеліндей аз аза
Бір-біріді ыранда
ай мрата жетесі?!
Мойныа бау онсыз-а
Тсейін деп транда.
Кімге ерлік етесі?
Еcіркеген леді естігенде тсі бір трлі уылданып згере алды.
— Бл кімні леі?
— Атыай Ырым аынны.
— ай жадайда шыаран?
— Ана жылы Атыай арауыл мен Алтын, Тоа жерге таласып кп жігіттер сойыла жыыланда…
Есіркеген одан рі ештее сраан жо. леді жазып та алмады. Кенет алы ойа шомды. «Ырым аын?.. Мен естімеген аын екен… Сір, бай мен батырды, би мен слтанды, ру бастытарын матап кн крмейтін жан болуы керек. Ел арасында жріп айтыса тсіп жлде алудан да алыс болар… азаты ала ауызды зиян екенін тсінетін мндай сз шыаны бір жасы ырым екен… Осылай жртты оята беру керек. Бар келешек халымызды оянуында. Бар нерді соан салу дрыс жол. Ел бірлігі — ел тедігі. Біра «Мойныа бау онсыз да тсейін деп транда…» деген сзінде бір лкен сыр жатыр-ау. Бл сзімен нені айтпа? Ел болып бірігіп Кенесарыа осылып, Россия патшасына арсы шы демек пе?.. И, солай сынды. Бейшара, бізді келешегіміз Россияа осылуда екенін білмей ме?»
Сары пшы кенет Есіркегенні ойын бліп жіберді.
— Мінекей ауыла да жетіп алды, — деді ол дауыстап жіберіп — бгін осында тнеп шыалы.
Ауыл дегендері ылдидаы кл жаасында отыран отыз шаты й болып шыты. Табын руыны бір блегі екен. Жаз сонау Атырау теізіне дейін кшіп, ыс осы мады ыстайды екен. Биыл алыса кше алмай, Кіші жз бен Орта жз жеріні ортасындаы ызыл дігек маайын жайлап алыпты. Себебін сраанда, онып жатан йлеріні иесі аба саалды ара шал:
— Былтыр жаз мда кшіп жргенімізде малымызды те жартысын Хиуа ханыны сарбаздары барымталап кетті. алан жартысын ыс тсе осы арадан оан сыпайлары шауып алды. Осы ауылда тіпті тігерге тя алмаан йлер бар, алыса кшуге бізде азір жадай жо, — деді. Сйтті де зіні онатарына айран мен ірімшіктен баса онаасы бере алмай отыранына ысыландай тмен арап, — бл йде де бір сиыр мен ш ешкі ана алды. Алыстан келе жатан жолаушылар екенсідер, ой сою керек еді, — деп мігірледі.