Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Есіркегенні жрегі таы да удай ашып кетті. Оны кз алдына жааы араша йдегі сурет елестей алды. Хиуа, оан хандарынан, патша жендеттерінен шабылып, ан жылаан халын кріп жрегі бір ртенсе, аны бір азатан ан асаан халын таы кріп, жрегі екі ртенді.
— Кенекее хабар бермеген ел билеген асаалдар делік, — деді ол даусы кенет дірілдеп кетіп, — оларды жазалау бір ретте дрыс та шыар. Біра, осыншама зар жылатар зге арапайым жртты андай жазыы бар?..
— Кенеке олай ойламайды, — деді Аыбай тмен арап. — Бауырлас азаын ыруа тіп бара жатан «крі ылышты» кре тра бкіл ауылдан хабар берер бір еркек кіндікті шыпаанына сенгісі келмейді. Бкіл ауылды зіне ас креді. Сондытан Крібай артты шін Ахмет правительді наашы жртынан алып отыр. Мен бларды осылай шапсам,
— Сонда айда барса да ырылатын бір аза екенін Кенеке ойламааны ма? Бл ел амын аыла салар кемегерді ісі ме?
— Кенеке жау азаты ырыланын жау солдаттарды ырыланымен те креді.
— зііз де солай ойлайсыз ба?
— з басым ан майданда бетпе-бет келмесе арапайым елге амшы ктеріп кргем жо. Ал бай тымы мен тре тымына деген мгілік шпес шім бар.
— Кенеке де тре тымы емес пе? Оан да шііз бар ма?
— Ж-о, — деді Аыбай сзін созып. — Кенеке ел амын ойлаан адам, оны тре тымы деп санауа болмайды. Ол жалпы азаты жотаушысы.
— Жотаушысы болса мына жазыы жо жрта істеп отыран иянатына жол болсын! — Есіркегенні кз алдына таы да араша йдегі сурет елестеп кетті.
Аыбай тнжырай алды. зіне ермеген елге деген Кенесарыны аталдыы бан да, Байтабына да бататын. Біра серіктікке опалы батыр «ісі иындалып транында ала ауызды крсетуім скет болар» деп слтанны ай ылыына болса да кніп баан. Ал Байтабын сырын білдіріп алан. Мндайды кешпейтін Кенесарыны атыгездігі зіне аян. Аыбай жас батыр шін обалжуда еді. Есіркегенні сзі бітеу жарасыны дл стінен басты.
— Шыраым, — деді ол кенет крсініп, — сен бір иын сыр озады ой…
— Баланы сзі дрыс, хабар бермедідер деп бл ауыла бізді істегеніміз атыгездік, — деді бір бйірден сл оырай дауыс, — ммкін хабар бергілері келген де болар, біра орыан шыар? Кенекенен лді не, з билерінен лді не, ажалды аты ажал, кімге болса да орынышты.
Есіркеген дауыс шыан жаа жалт арады. Ол енді ана сол жаындаы кгілдір кзді а сары жігітті крді. Киімі азаша боланмен трі орыса тым сас. Бл Жсіп-Иосиф Гербурт еді.
Есіркеген Кенесары скерінде азатан баса орыс, башрт, татар секілді бтен лтты адамдары да бар деген сзге брыннан аны болатын. Сондытан ол:
— Сіз орыссыз ба? — деп срады таза орыс тілімен.
Ауыл жігітіні орысша таза сйлегеніне енді Иосиф Гербурт таданды.
— Орыспен бауырлас лттанмын, — деді ол клімсірей.
— афу етііз, — деді Есіркеген зін зі стай алмай, — егер пия болмаса, аза арасында айдан жрсіз? лде ттын болып ола тстііз бе?
Гербурт жымия клімсіреді.
— Жо. Мені аза арасына з лтымдаыдай лтты бостанды арманы келді.
й іші аза жігітіні Жсіппен баса тілде сйлеп кеткеніне а-та. Аыбай ішінен: «Бсе, Масан артты орысша оып жатан бір немересі бар деуші еді, мынау сол болды. Ду де болса тегін жрген жо, стап алып зін Кенекее алып барайын ба?» — деді ол бір реттен, біра бл ойынан тез айт- ты. «Жо, жо, йтуім аатты болар. Жрт сыйлайтын Масанны немересін стааннан жасы ат алмаспын. Алдынан жарыласын, оя берейін», — деп шешті.
Аыбай босатанмен Есіркеген бірден жріп кетпеді. Жааы орыс пішіндес жігітпен тілдескісі келді. Иосиф Гербурт та мнымен сйлесуге мар екен. Жолаушылар ас ішіп отырандарында зі келіп Есіркегенді ертіп, ауыл сыртына шыып кетті. за сйлесті. Бірімен бірі бден танысты. Тек Иосиф Гербурт зіні кім екенін айтан жо, біра аза еліні шын досы екенін жасырмады. Есіркегенні жолай кргенін естігенде, оны ам кілін жбатып:
— аза халыны зін зі сатап алуда жалыз ана жолы бар. Ол Россияа осылу, — деді. — Сені кргені Россия патшасыны отаршылы саясатын жзеге асыруа шыан генералдарды ісі. Россияда тек ана а патша генералдары емес, сол а патшадан зорлы, зомбылы крген аза халы секілді лы орыс халы бар. Тбі сол халыты дегені болады. Ал ол халы бостандыа мтылуда. Сондытан Россия жртымен бірігу бл лкен прогрестік жол.
Есіркеген кенет Гербуртке брыла арады.
— Осы айтандарыызды Кенесарыа айтып крдііз бе? Ол не дейді?
— Шет жаалап айтып крдім. Мен оны алашыда шын лт кресіні ксемі ме деп ып едім. Сондай ойда келіп осылам. Біра слтанны ісі де, зі де маан кннен-кнге жмбаа айналып барады… Шамам келсе таы да бір рет сйлесем, орынсыз ан тгуді ате жол екенін тсіндірем… Ал алда-жалда айтанымды ар болмаса, амал не, жолымыз екі айырылады….
Есіркегендер Аыбай кші озалардан брын жріп кетті.
Гербурт сзі ккейіне онандай боланмен де, кз алдынан оан мен Хиуа хандарыны барымталаан, а патшаны жендеттері талаан, Кенесары шапан ш ауылды ан жылаан суреттері кетпей ойды. Хиуа, оан, Россия а патшасы, аза слтаны — тртеуі трт жатан анды шопарларын басына ойнатан сорлы халыны рып кетуге таяу тран тадырын ойлаанда, н бойы ртеніп, ккірегі арс айрыла айы билеп, зін зі стай алмай толысып ат стінен лап кете жаздайды. «Бл дадарыстан тылар андай жол бар? Кім олын береді? Баанаы жігіт орыс халы дейді. Біра сол орыс хал- ы, сол жігітті зі айтанындай, тедікке жетіп ол шын бергенінше, крінген жендет топтар Крібай шалды аулындай шаба берсе сорлы азаты несі алады? Жары кнге жеткенше жалыны, тгіл, шоы да сніп бітпей ме?»
Осындай ауыр оймен Орынбора жеткен Есіркеген, Кенесарыа осылып кеткен з руыны бір жігітінен Кмісті генерал Генсті йінде екенін естіді.
— Бл жанаралды зі ызы адам крінеді, — деді лгі жігіт, — солдаттары ауылды шабады, ал зі жетім алан аза балаларын йінде асырап трбиелейді. Кміс соларды баташысы.
Бл жігіт Таймасты Алтыншаша жіберген пия адамы болатын, Генсті йін жасы біледі екен, Есіркегенге жол сілтеп жіберді.
Есіркеген келгенде Кміс йде жо екен. Алтыншаш екеуі жетім балаларды ертіп ала шетіндегі ормана серуенге кетіпті. Жас жігітті генералды зі арсы алды. Бны Петербургке оуа бара жатанын естіп, тіпті еркін, ашы сйлесті.
— Оы. Білім алып тезірек айт, — деді ол бір сзінде Есіркегенге, — сендердей кзі ашы азаматын ктіп отыран елдері бар.
— Петербург бізді кім етіп дайындайтынына кімні кзі жеткен, — деді Есіркеген генералды жылы сзі кілін тебірентіп, — ммкін менен де войсковой старшина Лебедев секілді орысты бір аншелек офицерін істер…
— Жо, сен ондай жола тспе, — деді шын ойымен генерал Генс, — Петербургте демократшыл, аыл ой иесі кісілер кп. Солара жаындай біл. Олар сені анды жола салмайды…
Есіркеген а-та. Орыс генералы. Айтып отыраны патша генералына жат ойлар. Оны есіне баанаы жігітті «бл жанаралды зі ызы адам…» деген сзі тсті. «Рас ызы адам болуы керек… Бір ретте шын а жрек жан… лде менімен жай алжыдасып отыр ма? Солай секілді… А жрек адам болса, Крібай шалды аулын неге шаптырды? Сондаы жазысыз тгілген анда мны да лесі бар емес пе?!»
Крібай шалды аулындаы крініс кз алдына елестеп кеткенде Есіркеген зін зі стай алмады. Болан уаианы генерала тегіс айтып беріп, «бан кім айыпты?» дегендей Генсті бетіне арады.
Генерал н-тнсіз за отырды да, лден уаытта барып:
— Мексика, Перу жерлерін испандытарды алай билеп аланын естігені бар ма? — деді. Конкистадорлар жергілікті жртты бірін алдырмай ырма болан. Тіпті азіргі Америка, Англия отаршылдарыны саясатын алса онда да сол иянат. Блар да бір индеец, бір негр алдырмай дниеден жо етуге дайын… Индеец пен негрді біржолата ртып жіберуге тек ара жмыса, плантациялара тегін пайдаланатын кш керек… сондытан ана оларды л ретінде резервацияларда амалсыз стауда… Егер орысты Горчаков, Скоблев секілді генералдарына салса осынау ке далада бірде-бір аза алдырмауа бар. Біра блар орыс халы емес, орыс халы тгіл саналы оыандарына да жатпайды, блар Николай Палкин секілді отаршыл патшаны ауыр кржілері. аза басына тнген осындай ауыр кржілерді біз шамамыз келгенше жеілдетуге тырысудамыз. Біра бірден бар ойыды іске асыра алмайсы, — ол сл тотап айта сйледі. — зірге біз азбыз, олар кп. Халы лі оянбай жатыр. Сондытан мндай лкен кресте жааы сен айтандай уаиалар болып трады. Біра азата маал бар ой: «Битке кпелеп, тоныды ота салма» деген, а патшаа кпелеймін деп орысты демократшыл адамдарынан безуге болмайды. Сен де безбе, йткені олар аза секілді кішкентай лтты лкен айысына орта.