Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Есіркеген шалды аяп кетті.
— ысылмаыз, отаасы, бара мзір, жоа зір… Біз ыыласыыза да ризамыз…
— И, жоа жйрік жете ме, — деп шал ауыр крсінді, — ренжімеседер боланы… Шабыншылытан кейін бл ауылдарды ктерілуі де оай болмас… Амал не, баса тскен басбашыл, дай тн бергенге дн берем деген екен, бізді де лтірмес.
Таерте ертемен Есіркегендер жрер алдында шал таы да:
— Дрыстап онаасы бере алмаандарымыза кпелемедер, аратарым, заман солай болан со істері бар ма, — деді майып, — жедел жріп отырсадар сске болмай аражыылдаы Алтай руыны бай ауылдарыны біріне жетіп аларсыдар, біз бере алмаан онаасыны сол ауылдан ішерсідер.
Есіркегендер жпыны ауылды сырттай жріп келеді. Кеше ымырт йіріле жеткендіктен байамаан екен, кл жаасында отыран осынау отыз йді, ауыл деген р аты екен. Бір-екі тйе, он шаты сиыр болмаса, кзге тсер мал жо. Ауыл
артты тндегі сзін естігеннен кейін, ол тні бойы кз ілмей шыан. азір де сол ой шумаын жалай тсті. «Жо, жо, айткенмен де Россия ол астына тезірек кіру керек. Сонда ана бл халыты жаны алады. Хиуа, оан р малын ана талайды ой, ал ытай ауына ілігер болса, еліді біржолата ртып жібереді. Есіркеген енді тариха кз жібере ойланды. — Бір мы жеті жз елу алтыншы жылы еді ой, зіме арсы бас ктерді деп ытай бодыханы рі айбынды, рі айбарлы мемлекет рып, бкіл Жоар лкесін билеп отыран Торауыттарды миллиондай халын ырып, Жоар мемлекетін тарихтан мгі ртып жіберген жо па еді. Сондай хал азаа келмесін кім біледі? Ежелден штескен ытай бодыхандары, з елін аямаанда бізді аяр ма? Жо, жо, Россияа бас ию керек, сонда ана зге ел жандары бізді тонауды ояды».
Бл кезде кн де ккжиектен ктеріле бастады. шы-иыры жо ау жапан ке далада шан с, жгірген а крінбейді, тек кде шпті уалай бірен-саран бдене жоралап, кн шыана уанандай шегірткелер ана шырылдайды.
Сске кезінде была жатан жел трды. Жолаушыларды мрындарына бір жылымшы иіс келді.
— Бл не? — деді ара ср жігіт, — мал ырып жатыр ма біреу? ан иісі трізді ой мынау иіс…
Есіркеген жауап айыран жо, атын тебініп ап, алдындаы адыра арай шаба жнелді. Серіктері де аттарына амшы басты.
Блар адыр басына шыа келді де, алдарында пайда болан кріністен шошып кетіп, кілт тотай алды. Дл адырды етегінде шие кмкерген тулай аан жіішке зен жаасында а боз йі аралас алы ауыл отыр екен… Біра ауылды сиынан жан шошырлы. Дауыл соып латандай жапырая алан лашы, крке. Шаыраы жерге тскен а отау, араша йлер. р жерде слаан лік, оны оршап жотау салан топ-топ йелдер… Жылаан бала, лыан ит. Бір топтан екінші топа арай лікті басына ран оуа бара жатан бірді-екілі а слделі молдалар кзге тседі. Ауыл шетінде бір ауым топ крекпен зират азып жатыр. Крі-жасы аралас. аза аулына таянаннан-а елді кркі боп кзге тсетін кілі ыз, сукелелі жас келіншекті бірде-бірі крінбейді… Осыншама алы елді маында мал дейтін мал да жо. Бірен-саран клге аунап шгіп жатан тйелер мен бзауларын ерткен он шаты сиыр жр. Ері мойнына кеткен екі-ш шідерлі ат оттауа арай шоадап барады. Ауылды жалпы крінісі тнде ана жау шауып кеткенін аартады.
— Япырмай, бл не смды, — деді пшы сары ішегін тартып, — мына ауылды да жау шапандай ой.
— И, — деді ара ср крсініп, — бл ауыл да босаасы босаан ауыл болды ой.
— Жо, шаыраы лап жерге тскен ауыл деіз! — деді Есіркеген кзіне келіп алан жасын серіктерінен жасырмай алааныны сыртымен сртіп, сйтті де кенет атын тебініп ап, азаты ескі дстрімен «ой, бауырымдап!» ауыла арай шаба жнелді. Серіктері де «ой, бауырыма!» басып соынан ерді.
Есіркегендер бл ауылда бір кн болды. ліктерін ойысып келесі кні жріп кетті. Ауыл асаалы обызшы Крібай деген шал блар келісімен болан уаианы айтып берді. Бл — Алтай руыны Кенесарыа еріп Арадан кшіп келген бір аулы боп шыты. Брын кзіргі Атбасар дуаны салынып жатан Есілге ятын Жабайы зеніні маын оныс етіп келген екен. Ол араа бекініс салына бастааннан кейін оныс іздеп амалсыз Кенесарыа еріп, осынау ыпша жеріні шетіне кшіпті. Кенесарыа ерді деген аты болмаса оан блендей жрдем бермепті. Тек ол шынан жаласып, скеріне ыс соымдарын, жаз ару-жараа деген салыын тлеп трыпты. Биыл ана біраз жігіттері Кенесары сарбаздарына осылыпты. Соан шіккен бе, лде осы ауыл Кенесарыны иек тірер тілектесі деп біреу-міреу крсетті ме, йтеуір Ор аласынан шыан а патшаны бір топ «крі ылыш» жендеттері кеше кн бата кеп ауылды шауыпты. аннен-аперсіз жатан ел, ауыл стінен грсілдей атылан мылтытан шошып, арсыласа алмай алыпты. Жендеттерді здері екі жздей адам екен, тні бойы істемегені болмапты. жетке жарайтын ыз балаларды брін шетінен абыройын айрандай тгіп, осы ажарлы-ау деген жас йел, келіншектерді бірде-бірін сау тастамапты. Кеудесінде намысы бар арашаа тскен жігіттер мен «ау, блары не?» деп аыла салам деген асаал, арасаал біткенні брін бкіл жртты кз алдында оа байлапты, кейбіреулерін ылышпен шауып лтіріпті. Мндай аза болан жанны саны отыза жуы крінеді. ан ішер жендеттер тні бойы дрменсіз елге істерін істеп, тек бгін кн шыа ана жріп кетіпті. Біра р кетпепті, ауылды слу ыз-келіншегі мен тбекте жатан бар малын айдап кетіпті. «Барлы Кенесары жаына шыандарды кретін кні осы. Бл бл ма, бйте берседер ендігі жолы біріді алдырмай ырып тастаймыз», — деп кетіпті.
— Бл уаианы Кенесарыа естірте алдыдар ма? — деді ара ср анын ішіне тартып.
— Тнде ауылды шауып жатанда кісі жібергенбіз. Жер арасы шалай, егер шабарманымыз ола тсіп алмаса слтан аулына таяп алан шыар, — деді Крібай шал, — біра оны олынан не келеді?.. «Крі ылыш» жендеттері Ора арай беттеді ой, кездесе алмас… Тек Жантре рім-бтаыны ауылын бктерлей уса шырасулары ммкін. — Шал таы крсінді, — ой, білмеймін, шыраса ояр ма екен… Тым иыс жатыр ой… Жне ол тстаы ел Кенесарыа арсы, жн сілтемес.
ліктерін ойысып ауылдан шыысымен, тні бойы йы крмеген Есіркегендер бір сайа тсіп, аттарын тсап ота жіберіп, здері оржындарындаы азын-аула астарымен зек жалап, кн тс боланша йытап тыныып алды. Енді олар Солтстікке арай брыла тсіп Орынбора Кенесарыны арамаына жатпайтын ауылдарды стімен жрмек болды.
Есіркеген ата онысымен-а таы сазара ойа шомды. Жанындаы серіктерінде де н жо. алай ндесін, баанаы ауылдаы крген кріністері екі иіндерінен сегіз батпан ауыр жктей жерге жанши тсіп, бастарын ктертер емес. сіресе Есіркегенні абаынан ан жауан. «Россияа баыну керек деймін. Ондаы ойым лы халы, мдениетті халы, зімен бірге мрата жеткізеді деп сенуімнен шыан арман. Ал баанаы ауыла істегені не? Ммкін мен ештееге тсінбейтін болармын, а патшаны да, оны арапайым солдаттарыны да арманы біреу-а шыар. Тезірек азаты ртып, жерін емін-еркін пайдалануа асыатын болар. Біра бір олдаы бес саусаы да бірдей емес ой. Бір Абылайдан шыан екі рпа — екі блек жол стаан жо па? Улиге арсы асым шыса, Улиді баласы Шыыса асымны баласы Кенесары арсы келіп отыран жо па? Сол трізді бір Россия патшасына баынатын жртта екі трлі ой болуы ммкін ой»…
рине, Есіркеген зіні осы ойынан кейін жиырма жылдай шамасында тариха келген Шыысты баласы Шоан мен Кенесарыны баласы Сыздыты да біріне бірі арсы соысатынын білмеді. Шоан — орыс генералы Черняев жаында, ал Сызды оан хандыын орап шыатыны оны тіпті ш йытаса тсіне де кірмейтін жйт. Сондай-а зі секілді Шоанны да Россия мдениетіне анат аып, туан халын сол Россияа тартанын, біра артынан генерал Черняевті скері сол халыты Россия патшасына отар етемін деп ыранда, не істерін білмей, ызметін тастап Тезек трені аулына ашатынын айдан білсін.
Есіркеген азір шым-шытыры жмба ойды шешуін таба алмай шатасуда еді. «Расымен мен ателесіп жрмін бе? Тбі жауынан тыла алмайтынын білген жаралы жолбарыс трізді не болса да айасып лем деген Кенесарыныкі дрыс па? Мдениет, прогресс, Россиямен біріксек жары кніміз шыады деп жргенде, халымызды еркіндігі тгіл, зінен айырылып алмаймыз ба? Егер азаты зіне осу деті, немі лгі ауыла істегеніндей бола берсе йткен мдениеті де, келешегі де рсын!.. Онда су ішсем де, суан ішсем де халыммен бірге боламын. Тек соны кні ккте жзсін, соны ана сулесі жарырай тссін».
Осындай шым-шытыры ойда келе жатан Есіркеген кнні екіндіге таяп аланын жаа аарды. Ол енді брылып жан-жаына арады. лі шы-иыры жо ке дала, ау басын аырын сипай ескен салын жел, басты шырмаан смды ой…
— Кн екейіп кетті, осы бір тста ауыл болса керек еді ой, — деді сары пшы сол жатарындаы кгілдір дестерден асыра нсап, — аттар да болдыруа айналды.
— р ана аттар ма, жаны рыр да болдыран секілді-ау.
Бл Есіркегенні жолдастарына ата оналы айтан е алашы сзі еді.
Серіктері тіл атан жо. Жас жігітті жрегінде андай ауыр кеселді жатанын тсінгендей аырын крсінді де ойды.
Блар енді сола, пшы сары крсеткен кгілдір дестерге арай брылды? рі-бері жрген со кн бата, адыр-д оршай біткен жазы далада, арасуды жаалай онып отыран ауылды крді. Бл ауылды да сиы та аларлы. Осы араа не жаа келіп онан, не болмаса йлерін жыып кшуге ыайланып жатан трізді. йтеуір тйелі жкті жанында бігерленген жрт. Тек лгі жыылмаан (лде жаа ана тігіп лгірген) лкен ш а орданы есігіні алдында бл йлерде лік бар екеніні белгісі ат йрыына жалау байлаан сойылдар мен й стін айыш-йыш етіп таан ара басрлар крінеді (лік бар йді блай білдіру кей руларыны ежелгі дстрі). рген ит, рген мал кзге тспейді. Тек кшке арналан тйе мен бірен-саран ырдуан, пуеске байалады. Біра ауыл іші жыпырлаан адам. Ауылды оршай кп салт атты жне тр. олдарында найза, сойыл, шопар…