Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Алтыншаш еле ете алды. Ол французша да білетін. Алтыншашты ызметші ыз етіп йіне алан генерал-майор Фондерсон орысты асйектерінен болатын. Олар й-іштері боп кбінесе французша сйлесетін. Жетім ыз Алтын- шаша бес жылды ішінде амал жо, жат тілді де йренуге тура келген.
Алтыншашты еле еткенін аарып алан Перовский:
— Сен немене, француз тілін де білесі бе? — деді.
Алтыншаш генералдарды зара сздеріні кусі болысы келмеді.
— Жо… — деп тмен арады…
— Онда неге еле ете алды?
— Сздеріізге тсінбеген со тадананым ой…
— …
Француз тілін
— Бларды тінішіне андай жауап беруге болады? — деді Генс Перовскийге таы да француз тілінде.
— Мына келіншекті кесі жнінде патша азама жазып, не болмаса соыс министрі Чернышев арылы бірдеме білуге болар. Ал оырлжаа не істейсі? Ол Горчаковты арамаындаы адам ой… ысасы, тініштеріді аылдасып крерміз деп шыарып салу керек.
— Блар екінші рет айта келе ала ма?.. Біздерді де алдамшы жандар екен ой деген ойда мір-баи кетпей ме.
— Алдамшы жандар екенімізді бірден білгеннен крі, соынан білгендері дрыс емеc пе? — Перовский езу тартып клді. — йткені бізге де, олара да жеіл тиеді.
— Жо, — деді Генс, — Блар екеумізді орыс генералдары деп сенім ттып келіп тр. Мен бларды сіз айтандай алдап шыара сала алмаймын…
— Сонда не істемексіз?
— Азия ісі департаменті арылы мына ызды туыстарыны айда екенін білуге тырысамын, ал оырлжаны жауапа тартуларын талап етем.
Перовский таы да клді.
— Россия кеселеріні мндай істе асыпайтынына лі кзі жеткен жо па еді? Бл ыздар сенен жауап келгенше ауылдарында артайып та лер…
— Ауыла бараннан кейін бл ыздарды айтып келуі екіталай… Кнсе осы жерде алуларын сраймын. Жауабын тездетуге тырысамын. Оны стіне бл екеуі де мені жетімханама керек.
Генс йінде азаты жетім балаларына арналан баспана ашан. Олара орысша-азаша сйлей білетін трбиеші алуды кптен бері ойлап жр еді.
Генерал-майорды ойына тсінген Перовский:
— Мейлі, зі біл, — деп клді.
Генс ыздара арап:
— тініштері туралы тиісті кісілермен хабарласалы. Жауап келгенше ыайлы крседер мені йімде болыдар. аза балаларына ашан жетімхана бар, сонда ызмет істедер, — деді.
Алтыншаш сл ойланды да, бірдемеге бел буандай бірден:
— Жасы, — деп жауап берді.
Келіншекті неге тез кне аланын Генс те, Перовский де тсіне ойан жо. Оны ойын жанындаы Кміс те аармады. Біра ол біраздан бері сырлас болып алан рбысыны кілін жыысы келмеді. Аз уаыт Орынборда бола труды теріс крмеді.
Сол кні Генс ыздарды з йіне кеп жетім балалармен таныстырды, кешке таман бларды ісі жайында департаментке хат жазды. Жне Перовскийді тапсыруы бойынша Кенесарыа да «оан хандыына арсы соысты тотатып, Орынбор шекарасына айтып келідер» деген бйры жіберді.
Кенесары бл хатты он сегіз кн соысып Созаа кірген кні алды. Ол келесі аптада алы олымен Ташкентке аттанбашы еді. Амал жо, айтандарыа кнем деген Орынбор бастытарына удесі бар сол себепті оан хандыымен бітім жасап, кейін айтуа мжбр болды. Біра Кенесары кейін айтуын айтса да, зіні енді ештееге еркіні жотыына іштей кйініп, патша генералдарына кектене алды.
ІІ
Зиректік, ойшылды, сезімталды — ана стімен бірге бітетін асиеттер. Мны адам сатып ала алмайды, егер жрегінде осы бір асиеттерді шындары болса ана мір, оршаан оам оны не лайта тседі, не шіреді.
Жасынан нер мен ылымды неге еткен Есіркеген трт жыл Семейде орысша оыанда кп жадайды тсінді… сіресе туан ел-жртты надандыы, аморсыздыы жрегіне шо тастап, мазасын ала берді. Бл жйттер Есіркегенді р айы, шерге блеп ана оймай, еліне аморлы етерлік жол іздетті. Енді ол орыс халыны тарихына, мдениетіне, су жолына іле арады. з еліні бл халытан аншалы кейін аланын ойлана тсті. Ойланан сайын, ортаасырлы мешеуліктен ол созуы ажетін, ыс атты болан бір жттан со-а дулеті сарылып шыа беретін, мал соында ткен кшпенділік трмыс-тан грі егіс салатын отырышылы мірге арай икемденуі керектігіне кзі жете тсті.
Есіркеген з сана-сезіміне азы болар таы да бір сырлы дние ашты. Ол сонау Орталы Россиядан аза жеріне жаа оныса кшіп келген орысты арашекпен мжытары мен а патшаа арсы ол ктергені шін Семей секілді алыс бекініске жер аударылан декабристер — орыс офицерлері мен оымысты адамдарыны аза халына деген жанашырлы, досты кз арастары еді. Халы пен халыты еш уаытта жауласпайтынын, оларды араздастыратын тек стем тапты анаушылы саясаты екенін тсініп, оны жрегіні ткпірінде орыс халына деген бір демі жылы сезім туа бастаан. «Халы пен халы тату болса, а патша не істейді? Ал ытай, оан, Хиуа, Бхардан орлы кріп басы осылмай жрген алы азаа тбі тадыры да, айы, уанышы да бір, сйеніш болар ел керек. Оан орыс жртшылыынан жаын кім бар? рі мдениетті, рі уатты. Достасса оран бола алады? Біра сонда елімізді туелсіздігі не кйге шырайды. Ммкін ел туелсіздігі де саталар. Кенесары, Аыбайларды тсінбей жргендері бар шыар. Жо, сан айастан ткен бл батырларды ел кйін тсінбей жр деуге мені андай аым бар?.. Бл бір аыла салатын жадай».
Осындай кйде жргенде Есіркеген Семейдегі орыс мектебін бітіріп, ыс келе Петербург кадет корпусына тсетін болды. Бл бір мы сегіз жз ыры бірінші, азаша Сиыр жылы еді. Оуа ар жауа баратындытан ол жаз шыа з аулына келген. Жрегін ккейкесті арман торлаан, ел амын ойлар жігіт — ойпат стінде ерте шыып, ерте солатын саралда гл трізді, ерте пісіп, ерте артаяды. Сексеннен аттап селкілдей бастаан Масан арт жиырмаа жаа ілінген немересіні ой соран бозылт жзіне арап, оны жанын жеген бір кеселді бар екенін бірден ты. Біра келген беттен тіс жарып блендей де- меген.
Немересі туан жеріні жасыл шалынына бден аунап-унап мауын басып, рбы-достарымен біраз ойын-сауы рып, бабына келгендей кезде ана бір кні оашада:
— араым, іште жатан айы Ескендірді ос мйізі трізді, сыртыа шыармаса кеселге айналдырады, — деді байсалды нмен, — абаыны шырынан ішіе бір сарсуды байлананын аарамын… Кріге айтылатын сыр болса жасырма, олымнан іс келмесе, тілімнен аыл келер… аянбан.
Кпті крген арт атамен зіні де сйлескісі келіп жр еді. Есіркеген бірден атарыла алды.
— айым бар екені рас, ата. з айым емес, ел айысы.