Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Есіркеген генерал сзінен лкен сер алса да ндемеді, ауыр жарасына шипа тапандай, тыдаан стіне тыдай бергісі келді.
— Тбі, — деді генерал Генс, — аза халы орыс халымен достасады… Ал оан дейін патша азамны дегені болады. аза жерінде оны отаршылы саясаты рі кеткенде енді бір жиырма жылды ішінде аяталады. Кш азір Россия патшасыны жаында. Россия отаршылы саясаты дегеніне жетпей тотамайды. Ал з масатына жету шін а патша аянбай ан тгуге бар. Сондытан осы жиырма жылды ішінде ан нерлым аз тгілсе, сорлым бл иянат аза халына жеіл тседі. Біра мны басы Кенесары боп пайды. Оларды имылы пілге рген анден кшікпен те…
Дл осы кезде Алтыншаш пен Кміс келіп сз блініп кетті, біра Генсті айтандары Есіркегенні жрегінде ран сзіндей жатталып алды.
Кміс Есіркегенді туан аасын кргендей кзінен жасы парлап, шаын жая амандасты.
Амал не, за сйлесуге ммкіншіліктері болмады. Есіркеген ертеіне Петебургке жедел баратын жмшіктермен бірге жріп кетті. Тіл шында айтылмаан сыр, кілде шешілмеген жмбатар кете барды.
ІІІ
Бір
Біра Жсіп екі жадайды еске алмады. Бірі Кенесары бес жыл рыс-айасты ішінде, з маына тар жол, тайа кешу кн туса тастап кетпейтін, йгілі батырлардан, тре тымы туан-туысандарынан табанды серіктер жинап, оларды жмылан жмырытай, тастай етіп стай білді, Бл батыр, слтан, билерді райсысыны соында аз болсын, кп болсын жеке ауылы, руы бар. Рушылы бден анына сіген аза батыры, биі айда бастаса сонда барады. Кенесарыны асында мндай серіктері бар деген сз — елі бар деген сзбен тедес. Хандыа, мансапа, баа таласатын адамдарды е алдымен маайына зін сатпайтын табанды кісілерді жинап алуы ежелгі деттері. Мндай тіректерсіз андай аылды айраткер болса да ойлаан масатына жете алмайды. Кенесары да бл дісті жасы пайдалана білген адам. Оны бір мытылыыны зі де осында еді. «Тек Байтабын батыр ана ши шыаралы жр ме, алай дейді ішінен слтан, егер кзім шын жетсе…» Екіншісі: брын баса лгіде мемлекет болып крмеген, лі де феодалды, рушылы сатыда жрген аза еліне ханды деген ым — жеке ел болып, зіні жерін, еркіншілігін сатау деген ыммен бір. алы бараа хан сайлау деген ым, оны жеке ел болып ксемімізді сайлады деген ыммен штасып жатады. Осындай тсініктегі алы бара, алашы кезде зіні Россия патшасыны отаршылы саясатына арсы бас ктерген имылын аырында кеп бостандытары шін емес, Кенесарыны хандыы шін кресіне айналып кеткенін аармады. Шынында да Россия патшалыына баындым деп бітім істей трып Кенесарыны зін хан ктертуі, ел амын емес, з амын ойлауы еді. Бл бамар слтанны ана трагедиясы емес, бостандыты кксеп алданан халыты да трагедиясы еді. Осы трагедиясын тсінбеген ел Кенесарыны соына еріп таы да бес жыл кресті, аырында ана батып ырылды…
Кенесары озалысыны енді халыа аншалы ауіпті екенін тсінген Гербурт-Жсіп асым баласыны андай кшті адам екенін де енді ана ты. «Тарихты р сатысында, халы арманыны бір тоысан тйінді кездерінде осындай адамдар туады. Олар здеріні масаттарына жету шін халыты да, тарихты да, брін де пайдалана біледі. Бларда да р ана аныпезерлік, адамды аямасты ана емес, аыл да, амал да мол келеді. Кенесары да соны бірі. Егер осындай адам миллиондаан халы бар лкен елге жаратылса айтер еді? Азантай аза халын анша ана батырса, лкен елді де сонша ана батырар еді. Онда Кенесары озалысы кішкентай ел емес, лкен ел трагедиясы болар еді. Халыны кішкентайлыынан бл елді лкен трагедиясы зге жртты кзіне кішкентай трагедия болып крінеді. Сондытан да кейде «Европа хабаршысында» ана аза озалысы туралы ыса-ыса хабарлар шыады. Россияны шыыс брышында андай айастар болып жатанын Европа елдері тіпті білмейді. Ал тсінген адама бл — кішкентай елді трагедиясы. аза жеріне енді брыныдан да лкен айы келді. Ол айы кзден жас, жректен ан боп аады. Кенесары жртты Россия отаршылды саясатына арсы ктеріп, аырында зі хан болды. Енді сол таымнан тспеймін деп халыты ажала арсы айдап салады. Ал оны лі кнге дейін еліні амын ойлаан кемегер деп тсінетін жрт мны соынан таы ере тседі. Мндай жадайды тарихта жалыз Кенесары пайдалана білген бе? Жо, бл талай аармандарды айылы лесі. Наполеон да жаанкездік ісін осылай бастаан жо па еді. Франция халыны революциялы рухын пайдаланып, Бурбондарды ртты, роялистерді Франция жерінен уды. Бдан арты сол кезде революциялы іс болар ма? Біра артынан зі император болды. зіне жол ашан революцияны з олымен тншытырды. Кенесары да сйтеді. Ерте аза жеріне шын маынада хан бола алса, Горчаков пен оырлжаны аза халына істегенін б да істейді. Сонда Кенесарыны озалысы андай озалыс? Россиядан азаты бліп алып, феодалды ханды ру шін крескен халы тілегіне сйкес емес кертартпа озалыс. Бдан аза еліне келер пайда жо. Одан да аза барасына Россия империясыны ол астына кіру керек. Россия ол астына кіру деген сз — орыс халымен бір болу деген сз. Келешегі де, айысы да, уанышы да бір. Патша ысымшылыына да арсы тізе осып бірге кресе алады. Мдениетке де бірге жетеді. Ал Кенесары болса зіні феодалды-ханды блшектенуімен аза елін орыс халынан за уаыта блгелі тр. Жо, бл жадайда санасы бар азаматтармен сйлесу керек. Ел басына келгелі тран апата араша тсу керек».
Біра Гербурт-Жсіп Таймаспен де, білазымен де, Сида ожамен де тез кездесе алмады. Жо жерден Кенесарыны зімен сйлесуге мжбр болды. Блар бір мы сегіз жз ыры екінші, Барыс жылыны кктемінде кездесті. Кенесары ткен жылы ара суы кзде Перовскийді жарлыы бойынша оан жерінен айтып келген со, жылдаы деті бойынша алы скерін елді-еліне таратты. зі азантай тлегіт аулы мен трт жылдан бері бауыр басан Торай зеніні жоары саасындаы ыстауында ысты тыныш ткізіп шыты. Перовский мен Генске кпелегендіктен ыс ішінде олармен хабарласа оюды да жн крмеген. Біра осы Барыс жылыны басында Орынборда Генсті йінде жетім балалара трбиеші болып жрген Алтыншаша жолыып айтан Байтабын суы хабар келді. Патша азам жаында Перовскийді орнынан алып Орынбор скери губернаторы етіп генерал Обручевті таайындапты-мыс. Байтабын; «Сір, Генсті де босататын крінеді, ісін тексеруге жіберіпті», — деп келген. Бл хабарды естісімен ыстан тыныш шыуа айналан Кенесары тсінен шошып оянан адамдай обалжи бастаан. арамаындаы руларды басшыларына ат шаптырып «скерлерін жылдаыдан грі ертерек, ар кетісімен, кк шыуа арамай-а, ара Кегірдегі Алашахан моласыны жанына жеткізсін», — деп хабарландыран. зі де срапыл соарын сезген шааладай лденеге мазасы кетіп, біртрлі тынышсыздана тскен. йткені блармен тіл тауып, бітімге келгелі отыран Перовскийді патша азамны тегін тсірмегенін сезген… Жне астыртын Орынбора жіберген кісі арылы, Генсті йінде анда-санда бас осатын офицерлерді сздерінен «Обручевті Кенесарыа сенбейтінін» Алтыншаш та хабарлаан. Брын Перовскийді тк-тгімен зер жрген Горчаковты енді бан шабуыл жасайтынын Кенесары бірден ан.
Осындай обалжуда ккек айы те бастаан кезде, Кенесары азыра бой сергітіп айтайын деп асына зіні батырларын ертіп Асаал тбедегі тоал йелі ыстауыны маындаы алы жыылды ырата а аулауа шыан. Блар жота, Батыс Сібір генерал-губернаторы жіберген есауыл Сотников басаран скер ара Торайда отыран Кнімжан аулын шабады. Біраз малы мен екі баласын оса, Кнімжанны зін бас етіп, он адамды стап алып кетеді.
Бны естіген слтан анан айтып келіп, Кнімжанны аулын кім шапанын біле алмай уре болып жргенде, арасында он кн салмай, есауыл Сотников енді Асаал тбедегі Кенесары тоалы мен Есенгелді, Саржан ауылдарына тиеді. Абайсыз отыран елді ана бояп, жзге таяу адамды шауып лтіріп, мы тйе, ш мы бес жз жылы, он мы оймен бірге жиырма бес адамды ттын етіп айдап кетеді.
Горчаковты бл ылыына Кенесары блан-талан болып ашуланады, зіе кісі ыру керек болса, мен де крсетейін деп ата мінеді. Міне осылай ызаа зер шыдап жрген кндерді бірінде, ордада ааз жазып отыран Жсіпке:
— Ерте сарбаздарымыз бас осамыз деп уделескен Алашаханны моласына жреміз, барасы ба? — деді.
— Барамын, — деп жауап берді анды оиаларды таяп келе жатанын онсыз да сезіп жрген Жсіп ойланбастан.
Ертеіне зін орайтын Батырмрат басаран жасаымен Кенесары Алашахан зираты тран ара Кегірге бет алды. зге батырларына да тез жетсін деп хабар берді. Бл ккек айыны ая кезі еді. Жер жаа кеуіп, кгал шп жылдаысынан ерте ду ете алан. Арадаы лі бекініс салынып, мылты дауысы а-сын ркітпеген Арынаты, лытау, Кішітау, Айыртаулар алыстан мнарлана крініп, иялыды тербеткендей. Оны стіне ке дала биыл те-мте кркем еді. Жел соса лпыра тскен шалын. Иісі жпардай аиды. Бетінен сйген кктем желі. Ойында да, ырында да, клінде де, шлінде де сысыан с… Табиатты осыншама слу суретін кріп мас боландайсы. иялы кктем желіндей сар далады шарлай кезеді.
Кенесары осы аламат жерден расымен айрылам ба дегендей жан-жаына айыра арап келе жатты. Екі баласы мен Кнімжаннан айырыланнан бері тіпті згеріп кеткен. Блтіріктерінен айрылан брідей бден анкзденіп алан. Жртпен де тіс жарып сйлеспейді. Бар зрін ішіне сатап бетінен ан-слі ашып, а сары жзі срлана тскен. имылы, жан-жаына адала кз тастаан келбеті, айыдан грі Кенесарыны жрегін ашу-ыза, кек билегендей.
Кенесарыны жанындай жасы кретін йелі мен балаларынан айрыланынан да баса жрегін ртеген кйігі бар. Жсіп оны да біледі. Ол кйік — слтанны Ара мен Кіші жзді ел билеген кейбір би, асаалдарын зіне ерте алмаанынан туан кйік.
Орынбор скери губернаторыны арамаындаы орыс станица, бекіністеріне тимегенмен Кенесары ереуіліне осылмаан ауылдарды шауып, малдарын айдап алуды тотатпаан. Ондаы ойы аыла кніп соынан ермеген жртты талаумен, сойылмен орытып ергізу болатын. «з еркімен тедігін, жерін бермеген аза ауылдарын орыс генералдары солдат шыарып, ырып-жойып, орытып тартып аланда, біз неге сйтпейміз», — деп ойлайтын ол. Кенесары осы орытуды зіні ел билеудегі бір ыайлы ралына айналдыран. «ора-ора батыр болды» дегендей, сойылы тым батан жртты тбі зіне жауа айналатынын ол ескермейтін. Ескергісі де келмейтін.
Кенесарыа ермей жрген ел билеген адамдарды бірі Орта жзді биі Жабыршыны Баложасы еді. Ол зіне жаын жерде салынып жатан Торай бекінісіндегі солдаттара ара сйеп, слтанны бірігейік деген сзіне тіпті ла ілмей ойан. Осыан ызаланан Кенесары ткен жылы биді дейі орлаандай аулына арындасы Бопай батырмен ш жз сыпай жіберіп, Баложаны бар малын айдатып алан. Малын айтарып берсем Баложа енді соыма ерер деген Кенесары биыл оан кісі салан. Хатшысы Сида ожаны шаыртып алып, бір жаы бйры, бір жаы тініші етіп оан лемен хат жаздыран.