Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Кенесарыны есебі тура шыты. Слтан-правитель Ахмет войсковой старшина Лебедевке шілдені аяында зер келіп жетті. Ал Арыстан бар боланы бес жз ана жаса жинады. Баймхамедті де аруланан жасаы осыдан сл ана асты. Мндай жадайды крген полковник Бизанов, Орынбордан осымша скер алдырып бес мы солдатпен тамызды басында ана Сахарный бекінісінен шыты.
Кенесарыа е ауіпті кш осы Бизановты скері. Біра оан арсы кп ол шыармай, улы істегісі келді. Ол Бизанова арсы шаын жасапен Нау- рызбай мен Аыбайды жіберді.
Е алашы айасты да осы екеуі бастады. Тамызды жетісінде кн те ысты болды. Бекіністен шыандарына екі туліктен асан бес мы скер, ат соып, кйіп тран кнге зер шыдап келе жатты. ол басындай жуанты келген, ара мртты Бизанов, о жаында подплынды (подполковник) шеніндегі Ахмет слтан, сол жаында плынды (полковник) Баймхамед. Арыстан бл маай зіне жататын ір боландытан, бгін таерте жз адаммен жолдарынан
Бизанов скері жазы даладаы бір арасуды жаасына тотады. Кл маайында жаында алы жабыр тіп, урап алан шбі айта кгерген-ді. Клді суы да тщы, мп-млдір. алжырап келе жатан скерге ат шалдырып, тыныуа олайлы… Су бетінде жзіп жрген алы с аптаан адамнан ркіп, анаттарын сымпылдай аып ккке ктеріле жнелді. Бір-екі есерсо солдат мылтытарын да атты. стар одан рі ркіп, аздан кейін тіпті крінбей кетті.
Мидай жазы дала, тек сол жатарында ркештене біткен бйратты адыр ана бар. О жаы саымдала ара ма арай созыла жо болады…
Бизанов осы клді жаасына онуды дрыс кріп, алы ола «аттан тсідер» деп бйры берді. Жазы дала, жау келер болса алыстан кз тседі. Алдын ала жіберген барлаушылар бл араны ауіпсіз екенін айтып келді. йткені жан-жаты брі бдірі жо мидай жазы… Тек сол жатарында ана йысан талды, жыылды Мажар тауыны етегі. Біра скер тотаан жерден ат шаптырым. Сондытан барлаушылар ол жаты ат инап зерттеген жо. «Алда-жалда бл жатан жау келер болса, не тау етегі мен кл арасы у дала, кзге тсер, не болмаса келе жатан олды дбірі естілер жне егер жанынан тыла алмай жрмесе есі дрыс ай аза осыншама ола келіп тиіседі», — деп ойлады олар. Расында да блар ауіптенетін ешбір себеп жо еді. йткені Кенесары бес мы мылтыты скер тгіл, бес жз патша солдаттарымен де аша жріп соысады. Орыс крлі ылышына бетпе-бет келер оны діреті шамалы…
алы ол кл жаалай аттан тсіп, ос-ос боп шатырларын тікті. Жауынгерлер кл жаасынан оа иып кеп от жаып шай айната бастады. Мылтытарын крке етіп сйестіріп, кейбіреулері су жаасына беті-олын жууа кетті.
Сйткенше кн батып, ымырт йіріліп, араылы та тсті. скерлер кешкі астарын ішіп болды да, жаылан оттарды сндіріп, йытауа ыайланды… Тек олды оршай барлаушылар мен шатырлар жанында кркеленіп ойылан мылтытарды кзеткен арауылдар ана алды.
Біра жртты кзі енді йыа кете берген кезде кенет «Аттан! Аттан», «Кенесары! Кенесары!» деген ащы айайлар шыты. Тып-тыныш боп млгіген далада бл н, араы тнде кн кркірегендей атты естілді. Сйткенше болан жо, тыныып жатан скер шатырларыны стін мыдаан салт аттылар басып кетті. Наыз бір жер астынан алы ол шыандай. Сатыр-стыр рыл- ан сойыл, шопар, жаладаан ылыш, айай-шу, кірген адам, шыыран жылы. Жаа ана йыа кетіп бара жатан скер сті лем-тапыры болды да кетті. Аыры «Абылай! Абылай!» деп салан рана «Аыбай! Аыбай!» деген кшті ндер осылып, тыны тнді жер жарандай тітірентті. Шатырларынан атып-атып шыан солдаттар мылтытарын алып салт аттылармен айасанша, айы сойыл ысылдап кеп кк желкеден тиеді. йтеуір осынау жан шошырлы айас ткіншек срапыл секілді аз уаыта ана созылды. Солдаттар енді аттарына мініп естерін жинаан кезде, салт атты сарбаздар, ауыл стін жайпап ткен йындай, топтарын бзбастан, сойылдарын оды-солды сілтеп заматта жо болды.
Тыныш жатан скерге йындай тиген бл топ Аыбай мен Наурызбайды сарбаздары еді. Олар Мажар тауыны етегіне осыдан екі кн брын келіп бекінген. Тлебай тышы арылы Бизановты скеріні осы жолмен шыанын кні брын біліп отыран. Кенесарыны йреткен соы тсілі бойынша, бл жаса Мажар етегіні жыра, жыпылын, жыыл, тобылы, араан, талдарын бетке стай тыыла жайасан. Кенесары скері адамды жасыра алатын адыр, шатал, тоай, ши, амыс трізді жаратылысты зі бейімдеген жер бетіні ерекшелігін пайдалануда бден машы болып алан. Кенесары скері ойда жотан, ктпеген жерден жауына шабуыл жасаса, кбінесе осындай бдір, шилі сайдан, не жыылды, талды шатал, шбардан жасайтын. Ит жылы Атау бекінісіні асындаы Тіленіш — Шет бекетін аланда да, Кенесары сарбаздары жептуір аруы бар патша жасаын алы ши арасынан шыа келіп кл-талан еткен. Мны естіген генерал-губернатор Горчаков соынан штаб бастыы генерал-майор Фондерсона ашуланып «Егер азатар тыылып жатан амыс, араай, ши трізді кісі жасырынар жерлерді кні брын саралап шыан болсадар, олар бйтіп адаусызда бізді солдаттарды бас сала алмас еді», — деп жазан. Патша скері Кенесарыны осы дісінен талай аузы кйсе де, ыли естен шыара берді. Б жолы да соны кебін киді. Алыстан арайып крінген Мажар тауыны етегіндегі жыыл, талды ерініп тексермегендіктеріні сазайын тартты.
Аыбай мен Наурызбай жыылды шаталды ішінде тыылып жатты да, кн батып ара клекелене бастаан кезде сап тзеді. р сарбаз аттарыны аятарына дейі арнап кигіз кебістерін кигізіп, жедел жріп кетті. Аттарды анда-санда осырынаны, кісінегені болмаса, келе жатан дбірлері тіпті естілмейді. Тн тастай араы. Ал кл жаалай жлдыздай жыбырлаан алы от «біз мндалап» бларды шаырды да отырды. Е аыры шо снгенде сарбаздар скер жатан маа таяп кеп тотады. Ай шыпаан тн сол алпында кзге тртсе крінбес соыр… Блар аттарыны аяындаы кебістерін алып, айтадан мінді… О олына тоыз буынды шойын табанды найзасын стап, ататы Аауызына мінген Наурызбай мен Аылаты ор ояндай секірткен Аыбай мы сарбазды алдына шыты. араы тнде жаумен бірге здері де бірін-бірі сойыла жыпас шін блар р жз адамнан он сапа блінді. Осылай он тол- ын болып біріні соынан бірі кідірмей, сойылдарын оды-солды сілтеп жау стінен те шыатын боп уделесті. Бір сап пен екінші сапты арасы, жз басы жзге санап жеткенге шейін ана кідіреді. Осындай тртіптен мы санды ол он толын боп жау стінен ат ойнатып, сойыл соып те шыуы керек. Бірін бірі рып жыпас шін ешкім кідіруге тиісті емес. Сол алыптарымен шауып, клді ары саасындаы майт алаа жете айта сап дзейді. Естерін жинаан солдаттар уар болса тотамай, рі Айыр ма арай бет тзейді. Шабуылды дл осылай ткізуді блар кні брын келіскен. араы тн екі жаа бірдей. Тиген жау алдарында ос бар ма, жер оша бар ма, лде дейі арнап азылан ор бар ма, білмейді. Сондытан Аыбай мен Наурызбай йытап жатан жау стіне аялдамай, жайпап те шыуды жн деп тапан. Наурызбай бастаан алашы бес жз бірінен со бірі «Абылайлап!» ат ойанда, жер сілкініп тау озалан секілді. Оан Аыбай басаран бес жз «Аыбайлап!» осыланда скер жатан жерде аыр заман орнаандай болды. Соан йындай Наурызбай мен Аыбай жігіттері рандасып, кл жаалап, ары бетке ауан шата, р жерге оа, амыс жаып естерін жинай бастаан солдаттар да та асырып ойан аттарына мініп лгірді. Дл осы мезгілде бес жз сыпай ертіп Арыстан да келіп жетті. Полковник Бизанов Арыстана жааы тиген жауды соынан ууды тапсырды. здеріні де ай туа озалатынын айтты. Енді ол жауынгерлерін тгендей бастады.
Кл жаалай ос-ос боп шашырай орныандытан шыыны жоты асы екен. лгі шапан жауды айай-шуы есті аланмен блендей ештее істей алмапты. Дауылдай ойда жотан пайда болан жауды айбарынан зресі шып кеткен полковник енді есін жинап, шыын санауа кірісті. Жылы баласы тнде де креген келеді. оста жатан солдаттарды тіпті баспапты. остан шыан бірді-екілі адам ана ат астында алыпты. Оны стіне сойыл да біреуге тиген, біреуге тимеген. ысасы, аза болан солдат жзге жетер-жетпес. Жаралан- аны екі жзге таяу…
лген жауынгерлерді ор азып кмгенше, ай да туды. Жер беті срылттана кріне бастады. Полковник ліктерді ойып болысымен, тн баласын ркіте аспана мылты атызып суы жер шаына кірген жазысыз жандармен е соы оштасу ресімін істетті. Содан кейін ата онуа бйырды. алы скер лек-лек боп жааы здерін жусатып кете жаздаан жауларыны соынан уа жнелді. Аттары тыныып алан екен, ауыздытарымен алысып, арш-арш шайнайды. лден уаытта барып та да сыз берді. Сол мезгілде блар Арыстан жасатарына келіп осылды. Беттері дрыс екен, плынды Арыстан Кенесары скеріні алда кетіп бара жатанын айтты.
Блар енді алдарындаы жауы кейін арай тіп кетпесін деп балы сзген аудай екі жаа анаттарын жая тсіп, бес жз адам атарласа сап дзеп уды. Е ортасында полковник Бизанов, екі анатында Жантрені екі слтан-правитель балалары. О анатында Ахмет, сол анатында Арыстан. скер соында Баймхамед. аза даласында шабуылды бір уаытта хуннулар да осылай йымдастыран. Сырттан араан адама азір скер жер-ккті алалы келе жатан шы-иыры жо теіз трізді. Ссты м орынышты. Керегедей анаттарын жая бкіл ке даланы алан бар боланы бес мы адам, бндай сап тзеуде лденеше бес мы боп елестейді…
Та ланиектеніп атып алан кезде алдарындаы Кенесары тобы да крінеді. Бизанов тез уып жеткісі келіп ала арай мтыла тсті. Біра алдаы жау жеткізер емес. арасына кз жаздырмай зытып келеді. Таа ара зіп те кетпейді, тым жаындаттырмайды да. Біркелкі сар желіс. Беттері Айырм.
уу ызыына тскен Бизанов «не жетем, міне жетем» деп жан-жаына арауды да ойды, екі кзі алда боп, сол жаында алып бара жатан сайды рлей біткен алы шиді де аармады. зегілер сартылдаан осындай жріспен сске тс те болып алды. Кенесары жігіттері жеткізбейді де, жоалып та кетпейді. Аралыты біркелкі стайды да отырады. Осындай жріспен Бизанов скері здеріні азы-тлік, о-дрі, арты ару-жаратарын салан пар аттан жеккен жз жеіл лкшке-арбаларынан тым зап бара жатандарын байамай алды. лі де байамас еді, тек бларды арт жаынан талмаусырай шыан мылты дауыстары тотатты. олды соында келе жатан Баймхамед жасаы кейін шапты. Блар бие сауымындай мезгілде ана азы-тлік тиеген арбалара жетті. Алдарында жау шапан кш жатыр. Сойыла жыылан бірнеше арбакеш аза жігіттері… Жиырма шаты солдат оа шан. Жер бетін алып кеткен шашылан н, тары. ираан арбалар, бауыздалан клік..