Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Есауыл Лебедев басаран жаса мамырды бірінен алмай лытау жаынан шыып, Кенесары ауылдарын бері арай уып Торай бойында Орынбор жасатарымен штасуа тиісті. Ал Фалилеевті жасаы Сарысу жаасында шеп стап, Кенесары скері Орта Азия хандарыны жеріне, немесе лы жзге арай шегінер болса жолды бгеп рі арай ткізбеулері керек. стіп Кенесары скерін енді ке далада еркін имылдауына мрша бермей жан-жаынан оршап, патша генералдары Торай тсында тншытырма болды. Бл ойлары туралы князь Горчаков: «Егер Кенесары, Торай, лкеная, Телара зендеріні бойындаы бекіністі ортасына тсер болса, екі жатаы амалдардан бір мезгілде соы беріп, олдан келер шараны брін олданып, бірден ртып жіберу керек», — деп жазды.
Осы скерлерді бріні біріге имылдауын басару генерал-майор Жемчужниковке тапсырылды. Ол зіні штабымен мамыр айыны басында
Кенесары ордасы бл кезде Ырыз зеніні о жа беткейін жайлап отыран. Жау скері ткен жерлердегі зіні ара ла тышылары арылы ол Лебедев пен Ахметті бет-бадарын кні брын біліп алды. Егер Орынбор мен Батыс Сібір жасатары Торай ірінде шырасар болса, зіні апана тсетінін ты. «Кенесары кейін шегініп кетіпті» деген жалан сыбыс таратып, Лебедев пен Ахметті алдады. Ал лытаудаы Жемчужниковке «Кенесары лытауа келе жатыр екен» деген тірік хабар жеткізді. Келе жатан Кенесарыны лытауда арсы алма боп Жемчужников есауыл Лебедевке Торайа емес, лытауа арай беттеуін бйырды. Сйтіп генерал-майор Жемчужниковты айтуымен Лебедев дер кезінде Торайа жете алмай алды.
Біра войсковой старшина Лебедев Тртара руыны билерінен Кенесары Ордасыны Ырыз тірегінде екенін естіді. Ол жауыны алдауына тспей, Ырыза арай жрді. Мамырды жиырмасы кні Ахмет слтанны жасаымен Талды ткеліні аузында кездесті. Енді блар Кенесары арама тіп кетпесін деп кні-тні тотамай Торайа жетті. Сйтіп Кенесарыны арам мен Борсы мына баратын жолын кесті. Біра Торай маында Сібір жасаымен кездесе алмады. Ашуланан войсковой старшина Орынбор скери губернаторы Обручевке ат шаптырып: «Мамыр айыны отызы шенінде мені Торай зеніні жаасында болатыным Сібір бастытарына белгілі еді. Ал азір маан Сібір жасаыны лытау мен Торай арасында жо екені млім болды. Егер Кенесары лытауа арай шегінсе, оны Сібір жасаы тотата алмайтыны аны», — деп хат жазды. Генерал-майор зіні алдананын енді тсініп, Омбыдан онсыз да кеш шыып Арынатыа жаа таяан есауыл Лебедевті скеріне тез Тор- айа брылуын бйырды. Сйтіп лытауды кнгей жаына баратын жол бос алды. Кенесары осы жолмен кейін шегінді.
Жазды бас кезі те жауынды болды. Батпаы толарсатан келетін ара топыраты сарылт балшыты жерлерменен ауыр зебіректерін сйреп есауыл Лебедевті жасаы Торайа зер жетті. Біра войсковой старшина Лебедевті скері бл арада болмай шыты. Ал бл жаса лытауды кнгей жаына арай кше жнелген Кенесары ауылдарын уа тсті де, алдарында жау кшін тотататын Сібір скері жо екенін біліп, Ор аласына айтуа мжбр болан. Жолай, Кенесары адамдарыны «Кенесары жаында екен» деген дейі тарат- ан жалан сыбыса сеніп, Лебедев а патшаа берілген Байадам биді аулын тонады. Ахмет болса енді зіні Ордасына арай шегінді.
Войсковой старшина Лебедевті лытау жаынан келе жатан генерал-майор Жемчужниковті олымен кездеспей, Кенесарыны уа тсіп, дым бітірмей, тек жолындаы Байадам биді аулын шауып, Ора бос айтанын Орынбор скери губернаторы да естіді. Енді ол терісіне сыймай, аарлана ашуланды. Обручев Лебедевті Орынбора шаырып алды да, ызметтен босатып, сота берді. Лебедевті орнына Орынборды шінші казак-орыс полкіні командирі полковник Дидиковскийді таайындады.
Ал пар ат сйреген жеіл зебіректі, малына аруланан сотник Фалилеевті жасаы майтты таыр Сарысу бойына белгіленген кезінде жетті. Кенесары скері шегіне алса ма тіп кетпесін деп блар шеп рып осы арада жата берді. Мны естіген Кенесары тбі, лы жзді жеріне арай беттейтін кн туса, кедергі болмасын деп, бес жз сарбаз беріп Фалилеевке арсы Саржанны баласы Ержан мен Таймасты жіберді. Блара Фалилеевпен зебірек оы жетпейтін жерден арбасып, аша соысып жауды алжырату бйырылан.
Бостан-бос майт далада зерігіп жатан Фалилеев солдаттары оай олжаа бата алысы келіп Таймас тобын крісімен уа жнелді. Сарысу маына келгелі тыныып алан солдаттар оя ма, екі кндей Кенесары жігіттерін кшелей, содарынан алмай-а ойды. Сарбаздар ма беттесе, солдаттар да ма беттейді. Адасып кетеміз деп орыпайды, йткені Фалилеевте бл араны жасы білетін Шмекей руынан жалдап алан жол крсететін он жігіт бар. ос атты солдаттардан тыла алмайтынын тсінді ме, лде баса ойы болды ма Таймас пен Ержан кенет Балаш кліні бергі мды жаасына арай беттеді. Кенесары скеріні алыста екеніне аны сотник Фалилеев «мына шаын топты тез рта ояйын» деген оймен ереуілшілерді жалыпай уып берді. Біра Шмекей жігіттері жолды анша жасы білгенменен де Кенесары жігіттерінен кз жазып алады. йткені жат жерді ой-шыры кп, бл ара здеріні йреншікті Сыр бойы мен Сарысу алабы трізді кш жолы емес, гей ір, гей лке.
Бндай жадайды сезген Фалилеев ат-жні жо, бос уа беруді тотатып, кейін шегінбек боп транда, здері уып келе жатан жасатан он жігіт тнде ашып шыып блара осылды. Сотник жасаыны кзі ашылды, жол крсетушілер енді осы жігіттер болып алды. Алдаы топты айда тнеп, алай арай жретінін кні брын біліп отырады. здері де Кенесарыа сондай шіккен екен. Кешегі жолдастарын бгін су тбіне жіберуге бар… Брыны он жігітті бір-бірден серік етіп алан осы ашын он жігіт Фалилеевке те нады. Срас- тыра келсе брын блар Кенесарыа орыанынан ерген екен, егер аысын тлер болса, орыс солдаттарын Мекеге дейін апаруа дайынбыз дейді. Фалилеев жасаы ай жерде келе жатыр, ай жаа бара жатыр бірін де білмейді, тек сенері осы жиырма жігіт. Осылай таы да бір жеті тті. бден алжыраан солдаттарды енді торсытаы сулары таусылуа айналды. Фалилеев: «ой, жетер енді, суы бар жерге арай бастадар» деген кні соы он жігіт: «Таймас пен Ержан енді ала арай жре алмайды. Алдарында тек сусыз м. Олар ерте кейін айтады. Бл арада бтен жрер жолдары жо. бден алжыраан жігіттерді кдімгі балшыа онан йректей шетінен аспай-саспай атып аламыз. Тек бгін осы арада бден тыныып алалы. Су керек болса алыс емес. Осы арада мына теріскей жата он шаырымдай жерде суы мп-млдір тас ды бар», — деп аыры сырларын ашты. «неугіден бері боса уып жрміз бе бл арашыларды, егер су жаын болса ерте-а барармыз», — деп шешкен Фалилеев жігіттерді аылын дрыс крді. Торсыта алан суларымен шай айнатып ішіп алып, аттарын тсап тастап ертегі айаса лшынып кіріспек боп йыа кетті. Бір-екі-а кзетші солдаттар алды. бден жол соып алжыраан кзетшілер «сендер аз дем алыдар, біз кзете трайы» деген ты аза жігіттеріне сеніп, сл кз іліктірмек боп ерлеріні асына жантайды.
Отстікті жазы тні андай ыса, бден алжыраан солдаттар бірер саат йытап трегелсе, та да бозарып атып келе жатыр екен. Ккжиек ала-бртып кп кешікпей кн де шыуа жаын… Керней ойналып, солдаттар орындарынан атып-атып трды. Блар трегелгенде е алдымен кргендері ан-ан боп бауыздалып алан Шмекейді он жігіті болды. Кенесары жасаынан ашып келген сыпайларды бірде-бірі жо. Фалилеев ашындарды бгінге дейін астарына Шмекей жігіттерін неге серік етіп жргендерін енді тсінді. «ттегене-ай!» деп санын рды. Расында да бл ашып келген он жігіт Таймас жіберген тышы-барлаушылар еді. Олар бден сенімге еніп алып, жауларына жол крсететін астарында жатан серіктерін осы тні бауыздап, здеріні жасаына тартып отыран.
Аздан кейін алабртып жарырап кн шыты. Кн ктеріле бастааннан-а ккжиекте саым да ойнай жнелді. рі-беріден со кн кк аспанда шатынай ызарып жерге жалындай кйіп тран нрын ткті. шы-иыры жо аза даласында кнні ай жатан шыып, ай жаа барып бататынын бірде-бір солдат айыра алар емес. ай жаа араса да шы-иыры жо лазыан а сорта таыр. с та шпайды, а да жгірмейді, тек жалпа даланы оршап саым ана ойнайды. Ке даланы ай жерінде жатандарын ажыратып болмайды, не су жо, не клеке жо, тек кріктен аыза леп ргендей бір там. Су табатын, жол білетін бірде-бір жан жо. Мндайда атмсы мырсаны ймелеген жерінен ды азып, екі-ш кезден кейін мздай млдір суа жететін, ошаан бршігіні алай арай жантаюынан терістік пен кнгейді айыратын аза жігіттері бауыздаулы жатыр…
Ааулыынан айылы хала душар болан Фалилеев жылап жіберді. «Алыс деп аулыа бармайсы ба?» деп аза айтандай, ол рпие шошынан солдаттарын ертіп басы ауан жаа жре берді. Алты аласы, бес бересі жо, айдалада ойын баып кшіп жрген азаты ырамын деп келген сотник, енді з жанын сауалап тірі алуды арман етті. Сотник Фалилеевті жасаы осылай ырылды. Тек жершіл азаы ат мінген р слдері алан он шаты солдат ана, бес-алты кн ткеннен кейін Балаш клін жаалай кшкен Ысты руыны аулына келіп жетті. Таймас пен Ержан тобы он кн жріп арып-ашып Кенесары скеріне келіп осылды.