Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
5) Россия а патшасыны билігінде боландытан Кенесарыны а патша зіне ас санайтын кісілермен яки мемлекеттермен ешбір арым-атынас жасауа аысы жо.
6) «Слтан мырза, сізге, сізді туыс, серіктеріізге кімет зі бермеген дреже, шенді з беттеріізбен алуа бдан былай арай ешбір рсат етілмейді» делінген.
Кенесарыны оныса сраан Ырыз, Торай, лытау, Сарысу, Есіл, Нраны орнына Орынбор шекара комиссиясыны траасы генерал Лодыжинский: «Сізге, осы-оныстарыызбен жаз жайлау, ыс ыстауа мен ара оа бойын белгілеймін», — деп жауап берген. Бл бйрыты алып келген Долговке Лодыжинский: «Кенесары мен осы-онысына берген жерімді ыайлы екенін тсіндірерсі, ыс ол бл арадан сл отстік жаа, жаз бері арай кшуіне болады. Біра Ырыз бен арау зеніні сол жаасына шыуа жне Торай мен Ырыз зеніні жоары тсын бойлай Шет-Ырыза дейін кшуге аы жо», — деп арнап
Кенесары Орынбор бастытарыны бл бйрытарын естігенде жзі уылданып, бір орында отыра алмаан. айтадан «Абылайлап!» ата онба та бол- ан, біра бл айаса ерер еліні жотыы есіне тсіп, н-тнсіз тнжырай алан. «Іш азандай айнайды, кресуге дрмен жо» деген міне осы! Дл азір жол таба алмайтынын тсініп «жауабын соынан берермін» деп Долговты айтарып жіберген.
Кенесары осы кндері таы да атты ойа кеткен. Орынбор бастытарыны айтанына кну — сегіз жыл ан тгіп алысып, аырында мойнын ыл аран- а зі келіп сынумен те. Ал кнбейін десе барар жер, басар тауы таы жо. Торай мен лытауда салынып жатан бекіністер бітуге айналан, Атбасарда Сиыр жылынан бері приказ бар, жорытан ажыан елді еруі де екіталай. Жалыз жол Россия патшасыны рыы зір жете оймаан лы жзді жеріне кшу. Оны стіне Наурызбай арылы Сйік трені «кшсін» деген сзі де дем берді. Біра Кенесары лы жз жерінде дл осы кезде зіне рылып жатан апан бар екенін білмеді. апан мытап рулы еді. Перовский мен Генс кезіндегідей емес, азір Орынбор бастытарыны Кенесары ереуілін тек ртуа ана бет аланынан хабардар Батыс Сібір генерал-губернаторы Горчаков енді Кенесарымен е аыры айаса дайындалды. «Кенесары шын абылан, жрегіне орасын о адалмай, алан жолынан тайынбайды. Ол оты Орынбор генералдары емес, мен атуым керек», — деп ойлады Горчаков «жне ол о Кенесарыны жрегіне мені арамаыма жататын жерде тиюі керек».
рине Кенесарыны генерал Лодыжинский сынан шарттара кнбейтіні кімге болса да айын еді. «Сонда ол не істемек? Айасуа кші жо. рине лы жзді жеріне кшеді». Осындай шешімге келген Батыс Сібір генерал-губернаторы кні брын бар шарасын олданан. Бл кезде Россия империясыны отаршылы саясаты ке анат алып, лы жзді де жеріне ауыз салан. азір оларды алдыы атарлы бекіністері апал, Лепсіге келіп тотаан.
Горчаков мірі бойынша осы Лепсі мен апала арнап келген генерал-майор Вишневский, жан-жаындаы араралы, Аякз, Ккпекті кіріктеріні аа слтандарымен кнде мжіліс, кнде гіт жмысын жргізумен болды. Бл жиындара ш кірікті аа слтандары мен шонжарлары сбек, нанбай, Бара, Сйік, Рстем — брі тегіс атынасты. ырыз манаптары Орман, Жантай, алил да апала жиі шаырылды. Осы сергелде бітім сзді орытындысы аырында Кенесарыа оныс бермеу болып шыты. Бір жыл ткеннен кейін олар бл шешімдерін ааз жзіне тсірді. «Бір мы сегіз жз ыры алтыншы жылы жиырма шінші июнь кні тменгі ол оюшы лы жзді Дулат, Албан, Сыбан, Шапырашты, Жалайыр руларыны слтан билері, ар- аралы, Аякз, Ккпекті кіріктеріні аа слтандарымен бірге отырып, осы мжіліске атынасан Сібір азатарыны Шекара комиссиясыны траасы генерал-майор жне кавалер Вишневскийді алдында зімізді ант аазымыза мріміз бен табамызды басып, бізді жерімізге келген а патшаа арсы бас ктерген асым баласы Кенесары слтанды оам тыныштыын бзушы, зімізді ас жауымыз деп санап, онымен еш арым-атынас істемеуге келістік. Жне Кенесары мен оны серіктеріне зіміз жайлап отыран онысымыздан жер бермеуге, ал егер бгінді-соды тіпті Кенесары бізді жерімізден уылан кнде де, оны Орта жз, сіресе бізге жаын тратын кірік азатарына істегелі жатан астыын естісек кні брын кімет орындарына хабар етуге уделестік», — деп жазды олар здеріні актісінде.
Кенесары аза елін талан-тараж етіп бліп алып жеке билеуге йренген аа слтан билерді, зіні «елді біріктірем» — деген ниетіне арсы екенін білсе де дл лы жз бен ырыз жерінде зіне мндай апан рылып жатанынан бейхабар еді. Ал хандыын сатауды бтен жолын таба алмаан со, ол биыл Ырыз — Торай жаасынан ктеріліп, Шу мен Іле бойына кшіп баруды жн крді. Батыс Сібір генерал-губернаторлыынан ауіп-атер тнетін болса, лы жзді шетін ала ыс Балаш кліндегі зындыы жетпіс бес, клденеі он бес шаырым, жан-жаын су оршаан, тек ндірі ана ра, амал аралына бекінуді йаран. Келесі жылы жаз шыа, улиеата, Мерке тсына кшіп, оан хандыынан жбір жеген ырыз елін, Сайрам, Шу, Сыр бойыны азатарымен біріктіріп, айтадан жауына арсы шыпа болан. Ол шін оан ханыны тегеурінінен тылып, ытай мемлекетіндегі аза руларымен — тіпті иын болып бара жатса солай арай тіп кетуді де сыр ып тйген. ол жаласпа-тын. Біра мны брі лі сырта шыпаан ой. Кенесары осы ойын аылдаспа болып арамаындаы батыр, билерін шаыран. Кешеден бері Тор- ай зеніні бойындаы белгісіз оба анына шаыран адамдары жинала бастаан. Бларды ішінде зіні батыр серіктерінен бтен Кенесарыа соы кезде осылан Бегімбет руынан Туке батыр, Арынны Тлек руынан Жуке батыр, арауыл руынан Баубек батыр, Керей руынан ошарбай батыр, Тртара руынан Бигелді мен йгер батырлар, Берді руынан Сгірбай батырлар бар. райсысы Торай зеніні бойына остарын тігіп мжілісті ктіп жатан. Мжіліс ерте басталма. Ал Кенесарыны бгінгі гімесі соны алдын ала е жаын аылдас серіктерімен кеесу еді. Крген тсін ортаа салуы да оны алыстан ораытан айласы.
— Сонымен ырыз, оан, орыс бірігіп кетсе айтеміз, дейсі ой, білазы? — деді Кенесары кенет шырай шыан нді де, миын шырмай жнелген ойды да зінен уып, манаы гімелеріне айта оралып, — сонда лы жз бен Сыр бойында кшіп жрген Кіші жзді азатарын есепке алмайсы ой?
— Алмаймын. Тлыпа міреген аусыл арадай болып жрмесек нетсін…
— Сондытан да алыстан арбалаанша жаыннан дорбалаан жн, — деді Таймас. — Арадан кетуіміз арманнан кетумен пара-пар…
— Сонда… — Кенесарыны тксиген абатары кзін жауып жіберді. Бл оны ашуланан белгісі — а патша аары арамыза аяздай батса да шыдай бер демексідер ме?
— Шыдамаса амалымыз болып тр ма? — деді Таймас крсініп, Кенесарыны топ уыншыны ортасына тскен жаралы ккжал брідей иын жадайын жасы тсінгендіктен, сзін батыра айтып, — бізге жеткен а патша, оана жетпей ме? Тескен тау тіп кетпесе ашып тыла алмайсы… Одан да…
— И, одан да?
— лкен халы ой, брі бірдей Аршабо, Обыріш, Бесонтиін секілді шетінен бзы емес шыар, еліне, жртына сйеніп тіл табу керек…
— Ие… Біра арашымен астарласанда не неді дейсі. м жиылып тас болмас, л жиылып ел болмас дегенді білмейтін бе еді?!
Таймас бір ретте «Слтандар жиылып ел боланын да крдік ой, енді лдара да кезек берейік», — деп ала жаздады да, Кенесарыны салбырап кеткен абаына арап, дер кезінде тотады. «анына тартпаанны ары сынсын» дейді ой халы, бкіл аза елін лде де хан тымыны абыройынан тмен санап отыранын арашы, хан иемні».
Таймас енді алыстан ораыта сйледі.
— Тс жоруына арасам, алдымызда кткен тек ажал бар. лі де болса ойланса, Кенеке…
— Арманыма жету шін орта жолда ажалым трса, одан орып, бас тарт- пан. Он сегізімде найза стап, жауа шапанымда, тбі жау олынан летінімді білгем. Несіне ойлан дейсі маан?
— Артыызда ерген жртыыз бар ой. Оны тадырын айтесіз?
— Масатына жете алмаан жрт енді маан ермейді. Ал ере аланы мен не крсем, о да соны креді. Бір айыа мінсек, енді ажалымыз да, амандыымыз да бір болады.
Таймасты іші мздап кетті. «Япырмай, бар халы ырылып алса да Кенеке жартастай мызымас. Мндай да тастай атты адам туады екен!» Біра Кенесары зіні сзінен шыты. Осыдан екі жылдай ткен со, Кекілітау баурында бар олын ырыз, оан, орыс скері оршап алып, тылу жолы жал- ыз ана оршауды бзып шыу боланда, ол: «Аттарымыз мыты, біз оршау- ды бзып шыармыз, ал аттары нашар зге жрт не істейді? Жо, соымнан ерген серіктерімді тастап, ажалдан тылмааным-а болсын!» — деп зі ола тскенше скерімен бір болды, оларды тастап бас сауалап ашпады.
Дл осы стте Таймас Кенесарыа кршілес елдерден де, соынан ермеген аза руларынан да раым болмайтынын аны тсінді, Оан кенет хан Кене жан-жаын тасын аптаан жалыз бйтерек трізді крініп кетті. «заа шыдай ала ма сол жалыз бйтерек? Бл сраа жауапты тек уаыт ана бере алатын трізді. Таймас Кенесары басына тнген ара блтты еш дауыл сырытып кете алмайтынын таы аны сезінді. Ол жараланан асырдай неден болса да тайынысы келмей тран олбасшысын аяп кетті. Е болмаса соы аылын айтып жрдем бергісі келді.
— Егер жрт, туан жерінен айырылысы келмесе айтеміз? — деді Таймас. — Оларды сойылды кшімен кшіре аламыз ба?
— Ондай аталдыты енді керегі анша? Ергені ерсін. Ергісі келмегені алсын. Халымны жеткен жері сол болса, кпелегеннен не табасы…
Ертеіне мжіліс ашылды. Кенесары бар жадайды ашып беріп, Шу мен Іле бойына кшуден бтен жол жо деп сзін бітіріп: «Ал енді андай кеестері бар?» деп, отырандара кз тастады. Отырандар еш жауап бере алмай жерге арады. Осылай бірталай мезгіл тті.
лден уаытта барып Туке батыр: