Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Заты Кіші жз, Табын руынан шыан, он бес йлі кедей боланменен, зор денелі Барбай батыр ат жалын тартып мінгелі бар мірі жауынгершілікпен ткен. Ол сіресе оан хандыыны зекетші, барымташы сыпайларына ерекше ас. йтуіне себебі де бар. Табын руы трізді, ыс Сырдария бойында кшіп жрген Шмекей аулыны бір ызын азын-аула алы малын тлеп, «не алам, міне алам» деп жргенінде Ташкент шбегі Ммет лімні шабармандары «мал санын жасырып, зекетті аз тледі» деп сылтауратып Шмекей аулын шауып жиырмаа тарта крікті ыз-келіншектерін алып кеткен. Соны ішінде Барбайды алыдыы да бар екен. Осыдан кейін Барбай да Саржан мен Кенесарыа еріп оан шабарман сыпайларыны талайын ырды, Ммет лімні жігіттеріні де бері шыандарын есірей етті. Біра кштілерге деген кегі айт-пады. з басыны шпендігіне енді жер-суынан айырыла бастаан ел шпендігі осылды. Сол себептен Барбай батыр з мірін бтіндей жауынгершілікке арнаан. оан шапыншылары
Осы Барбай бір кні йсін, Дулат, Алшында «Бойым талдыдан» бтен уен жоы жайында бір ел арасында тараан аызды айтан-ды…
«н, деген Барбай, с трізді бкіл жер-жаанды кезіп шып жріпті. Кей елді стіне тотап, за уаыт алытай шырап нін йретсе, кей жртты стінен асырдай лып те шыып, ал кей ауылдарды тбесінен тіпті ндемей шыпты. Сол н Жетісу, Сыр бойыны тсынан ткенде, жман аузын ашпапты, тек Ара жеріне жеткенде ана сан трлі уенге салып, за кідіріпті. лы жз бен Кіші жз Орта жздей нші болмауыны себебі нні орнына, тек еміс-еміс сарынын ана естіпті. Сол сарын «бойым талдай» деседі. Сондытан да бізді білетініміз осы сарын. н ордасы — Ара. Ал біра н онан Арадан йреніп, азір біз де жептуір нші болып алды», — деп Барбай ыржия клген. Сондаы «нші болып алды» дегені де баяы бір «Бойым талдай».
Кенесарыны да езу тартан себебі де осы аау Барбай сзі еді. Кенесары кенет, нді де, Барбайды да мытып, айтадан ой теізіне сги жнелді. «И, Ара жері р н жері ана ма? Бл мы жылы суарылса лайланбайтын айдын клді, кк толынды зенді, шы-иыры жо жасыл шалынды. Жерйы… Сол Жерйыпен оштасуа тура келіп тр. Ммкін бл жолы оштасуымыз мгілік оштасу болар». Хан Кене ауыр крсінді.
И, Кенесары ткен ыры тртінші жылды жеісіне насаттанбаан еді. Алдаы кресті аншалы иына тсетінін ол енді аны тсінген. арамаындаы немі жоры стінде жрген елді кйіні те нашарлап кеткенін де білетін. зіні жайлауларыны брінен айырылып, енді мал баатын онысты да алмаандыынан, басар тауы, барар жері тарыла тскен ыпша, Арын, Шекті, Шмекей руларыны басты би, асаалдарыны арасында да ккіл сз шыа бастаан. Кенесары бан да аны. Оны стіне ткен ыс атты болып, Арадан кшіп келген елді кп малы жтаан. Бндай жадайда соынан ерген елді айтадан ата онып, жауына арсы шыуы екіталай.
сіресе Кенесарыны шар клін, онар кгін тарылтан бір кесепат, ол — дл ханды жеріні ортасында, Торай зені мен лытауда патша кіметіні лкен бекіністер сала бастааны еді. Бл бекіністер салынып бітуі — ыл ар- ан аш таматан тсті дегенімен бірдей. Онда жаз жайлау, ыс ыстаудан айы- рыланы. «ит етсе дл тмсыыны астында жау скері трады, барар жері, басар тауыны біткені сонда болады». Оны стіне оан хандыы да биыл шабуылын дете тскен.
Осындай ауыртпалы халін ойлаан Кенесары е жаын аылгйлері білазы, Таймаспен кеесіп, Орынбор скери губернаторынан бітім сраан. Бл бітімінде баяы Абылай атасыны кксеген ккейкесті арманынан бас тарт- ан. Ол арманны енді олына айтып онбас ба с екеніне бден кзі жеткен еді. Сондытан ол патша кіметі иемденіп, бауыр басып алан аза жерлерінен дметпей, тек лі скер келіп бекініс салынып Россия арамаына ене оймаан бос жерлерді ана з арамаына алдыруды тінген. Жне бл арадаы аза руларын да патша ол астына алуды срады. Кенесары Обручев пен Горчаковке жазан хаттарында, араларында жрген Асатлы Шорман, Жаманшылы Баймхамед, Трлыбек слтан, Герн, Долгов офицерлер арылы «Бізге Атау, Есіл, Нрадан бастап А Жайыа дейін алдырсын, осы кнгі кшіп жрген жеріміз Торай, Ырыз, Сарысу зендері мен лытау лкесіне тимесін жне лытауда маан арнап приказ орнатса, бдан былай арай Бкіл Россия императоры мртебелі патша азам скеріне мір баи ол ктермеске ант етемін», — деді.
Дидиковский мен Жемчужников басаран аттаныстан жарытымды ештее шыара алмааннан кейін, орыс генералдарыны шы-иыры жо аза даласына жеке жаса шыарып мардымды табыса жете алмайтындарына кздері жеткен Орынбор мен Омбы бастытары Кенесарымен бітім жайында сз жргізіп, араларындаы есірейлерді айырбастауды мал крген. Біра бл кезде аза жеріне дендеп еніп алан Россия патшалыы Кенесарыны тінішіні бірін де орындамауа бел буан-ды. Бан бір емес, екі себеп бар еді. Россия патшасыны отаршылы саясаты бл кезде аза жерін былай ойып, енді Орта Азияа ауыз сала бастаан. Бл саясат шін аза даласын тегіс алу оан те керекті еді. Ал Орта Азия мен Россия арасында зіне бден баынбаан елді сатау патшаны отаршылы саясатына тіпті олайсыз жадай болатын. Екінші себеп осы отаршылы саясатты басарып, жол сілтеп отыран а патша — Николай Біріншіні зіні кзарасынан туан. Осыдан бір жыл брын ішкі Бкей ордасыны халі жайында граф П. Д. Киселевті берген баяндамасына ол «Бір патшалыты ішінде екінші патшалы болуы ммкін емес» деп ол ойан. Осы ол оюда аза жеріні кіндік ортасында Россия патшалыына баынса да, лі де болса елді ханды бейнесін сатаысы келген Кенесары тінішіні де тадыры шешілген-ді. Оны стіне, «онсыз да шыайын деп тран кз еді» дегендей, арадаы жріп жатан бітімні крт тотатылып, Орынбор скери губернаторы Обручевті Кенесарыа атал сыныс етуіне таы да бір анды уаиа себеп болды.
Атбасар дуанынан Сырдарияа дейін, ортадаы араойын, ашырлы, Есіл, Терісаан зендерімен Арынаты, лытау, Кішітау, ара Кегір, Сары Кегір, Сарысу зендері бойын жайлаан алы Арын, Найманны патша кіметіне жаынан ататы екі байы болан. Бірі Бааналы Жыры руынан шыан Сандыбайды Ердені, екіншісі — Арын, р Алтай руыны шонжары Кішкентайды Аошары.
Ерден зге жрттан тбесі шотанып биік тратын зор денелі, семіз, томпа бет а сары адам болса, Аошар кнтек ерін, аузы-басын тырбиан келте саал-мрт жапан, толы денелі ара торы кісі екен. Жаз жайлауы мен ыс онысы шектес атар отыран екі елді ос шонжарыны тілегі де, айласы да бір. Екеуі де быып жатан бай.
Халы Ерден туралы:
«Баласы Сандыбайды, Ерден, Дзен,
Кигені ызыл тлкі, арса кзен.
Біртіндеп санай алмай біткен малын,
Толайым ылан есеп бірден жзден», —
десе, Аошар жайында:
рісім рдегі Алтай — уанды-ты,
ркімге крсетіпті жуандыты.
Аошар Сайдалыны ауылынан
Бір клден ыры мы жылы суарылыпты.
Клі бар Аошарды саумал атан
Бір клден ыры мы жылы ішіп жатан.
Байлыын Аошарды баян ылсам,
Бес жз ат Орынбора бір кн сатан», —
деп дріптеген.
Осы екі бай Кенесары мен Обручев арасында бітім сз жріп жатанда, егер Обручев Кенесарыны тілегін орындап оан лытаудан приказ рып беретін болса, бауыр басан жерімізден айрылады екенбіз деп орып оанны шбегі, Лшкрмен байланысып, мы жылылы ысыраты йірлерін айдап беріп, бір тнде салынып, бітуге айналан лытау бекінісін шаптырады. дейі «Абылайлап!» тиген Ташкент арашылары ешкімді аямайды, жаында ана кшіп келген казак-орыстарды атын-баласын, кемпір-шалын ырады. лытауды кк орай шалынды етегін ан сасытады.
Ырыз бен Торайда кшіп жрген Кенесарыны жо жерден бл араа келе ояды екен деп ктпеген патша скері апыда алады. Ал оандытар бар істерлерін бір тнде істеп тайып отырады. Бл хабар Орынбора жетеді. Бріні аузы жесе де ан, жемесе де ан, Кенесары бл оиа мені бйрыыммен істелген жо дегенге Обручев пен былтыр Генсті орнына келген генерал Лодыжинский нанбайды. алай нансын, бгін арсы алдарында соысып жрген Кенесары ертеіне желкесінен шыып бейсауат жатан бекіністеріні талайын дл осылай шапан. Е соы шабуыла шыан Ембі бекінісі де апата дл осылай душар болан. Біра Кенесары ешашан дл мндай шектен шыан анішерлікті крсетпеген. Ал бл жолы… «Жо, Кенесарыны ауруы тым ас- ынан екен. тыран асыра тек ажал мен темір тор ана оран». Обручев пен Лодыжинский аарына мініп, жріп жатан бітім сз бірден тыйылды. Ккек айыны ая кезінде бітім орнына бйры аазды алып ортада ыры бес кн жріп офицер Долгов Кенесарыны аулына келді.
Бл бйрыта былай делінген:
1) аза даласында кшіп жрген Орынбора арайтын барлы аза ауылдары Россия империясыны блінбес меншігі деп саналады. р шаыратан кмістей бір сом елу тиын салы алынылады.
2) аза ауылдары патшаа салы тлейтін боландытан, олардан зекет жинауа сізге рсат етілмейді.
3) Ауыр ылмысты істер Россия империясыны заыменен сотталады. Ал елу сомнан асып тсетін алым-беріс істер шекара комиссиясында аралады.
4) Орыс, татар, башрт ашындарына пана беруге рсат етілмейді. азір кнде Кенесары арамаында жрген мндай адамдар тез Россияа айтарылуа тиіс.