Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Лебедевті орнына таайындалан Дидиковский жасаын зінше басарма болды. Ол бірден войсковой старшинаны азаты ке даласына ыайланып істелген азы-тлік тиейтін арбасын жойып, жкті тйеге артты. Сйтіп аырын жылжитын ауыр керуенмен шілдені бас кезінде Торай зеніні бойындаы генерал-майор Жемчужниковты скеріне осылуды ойлай жола шыты. Шмекей руындаы бір тышысы арылы Дидиковскийді бет алысын, оны дала соысында Лебедевтен тжірибесіз екенін біліп отыран Кенесары бл полкке арсы таы да жеіл жаса шыаруды йарды. Ол жасаты басаруды айтадан рысуа жарап алан Наурызбай мен Аыбайа тапсырды. Бл жасаты бар міндеті баяы бір сара жол, жау скерін соына тсіріп, бетпе-бет рыса жеткізбей, тиіп ашып бден алжырату. Ал зі Иман, Жоламан, Байтабын, Жеке батыр, дайменді, Барбай бастаан ауыр олмен кенет жауыны ктпеген жаынан келіп атты соы беруге бел буды. Шілдені сегізі кезінде Ырыз маында жрген Кенесары, екі кн тпей кенет Тобылды жоары жаындаы Жантре Ахметіні скеріні дл арсысынан шыа келді. Ол шілдені
Кенесары олы слтан-правитель жасаын жайратып, та ата кейін шегініп кетті. Бір тнде Кенесары олынан ыры трт слтан аза тапан бл айас- ты естігенде дос уанып, ас кйінді. Болан оианы жеткізген Дидиковский рапортына Орынбор скери губернаторы генерал Обручев: «Масара, жантршігерлік хабар, мндай оианы боланына сенгі келмейді», — деп брыштама жазды.
йтсе де Ахмет слтанны скеріні алдыымен Дидиковскийді полкі Тор- айа жаын Алакл деген клді жаасында Сібір генерал-майоры Жемчужниковпен кездесті. Біра бл кезде Кенесары зіні бар аулын Талды мен Шет-Ырыз зендеріні маайынан Мажар тауыны кнбатыс етегіне ткізіп жіберген-ді. Сйтіп Жемчужников басаран Сібір мен Орынбор скеріні оршауынан Кенесары таы тылып кетті. Енді ол р тылып оймады, жауа зі шабуыл жасауа кірісті. Тамыз айыны басында Кенесары олы Орынбор шекарасындаы зімен ш аза ауылдарыны кк желкесінен шыа келді. Б жолы жазды басында Кенесары ауылдарын Ырызды о жа ірінде кшіп жргенін Лебедев пен Ахмет слтана айтан Тртара мен Жаалбайлы руларын шапты… ана ныан хан Кене бл жолы да, досы мен асын, биі мен арашысын айырмай, заты Тртара, Жаалбайлы деп олдарына тскен ауылдарды стіне ат ойнатып, кптеген адамды ана батырды. Ор зеніні бойында кшіп жрген бір ана Жаалбайлы руынан жеті жз жылы, ш мы ой, екі жздей ара мал айдап кетті.
Кенесары осылай жау шебіні желкесінде жріп, кп кешікпай Наследница, Атаман станицаларын алды. Содан кейін ол Орынбор мен Троицкіні зіне шабуыл жасаймын деп аза ауылдарыны бріні зіне осылуын талап етіп жар салды. Біреулер Кенесарыны кшіне сеніп, біреулер орыанынан оан осыла бастады. Тамызды орта кезінде ол кенет Екатерина станицасына ат ойды. Ктпеген жерден болан шабуыла тіпті станица солдаттары арсыласа да алмай алды. Кенесары станицаны ртеп, форштатын иратып, жиырма шаты мылтыты олжа етіп, таы да азаты ке даласыны ойнына еніп жоалып кетті.
Ереуілшілерді патша скеріні кк желкесінен шыып шабуыл жасауы кіметті та алдырды. «Еш жеілуді білмес тас жрек батырдай, соынан аыз-ертегілер алдырып Кенесары таы да статпай кетті», [8] — деп жазды артынан тарихшылар.
«айткен кнде де Кенесарыны ауылдарын уып жетіп, рту керек», — деп патша кіметі оан арсы шыаран жасатарына анша бйыранмен, осы жасатарды басарушы генерал-майор Жемчужников слтанны зі тгіл, ауылдарыны айда кшіп жргенін білмейтін еді. Сібір мен Орынбор скеріне енді Торай зеніні бойына Ырыза арай жруге бйры берілді. Тамыз айыны ая кезінде Жемчужников зіні тышылары арылы Кенесары ауылдарыны отстікке — Мажар тауына арай кшкенін естіді. Кп скермен ереуіл- шілерді соынан уып отыруды иын екенін тсінген генерал-майор Мажар тауыны арасында рысуа жарайтын арнаулы шаын жаса блуді дрыс крді. Ол мндай жасаты Орынбора жататын скерден екі жз сексен казак-орыс, Сібірге жататын скерден жз жетпіс тадаулы солдаттан рды. Бл жасаа екі зебірек берілді. Войсковой старшина Дидиковскийге зге скермен Кенесары таы да арттарынан шыып шабуыл жасап жрмесін деп Шет-Ырыз бойына барып бекінуді бйырды.
8
С и м а г и н В. — Оренбургский листок. 26, 1889 год.
Генерал-майор Жемчужниковты зі басаран арнаулы жаса тамызды жиырма екісі кні Мажар тауына келіп жетті. Біра Кенесары кшіні дені Ембі зеніні жоары жаына тіп кеткенін, ал алан азын-аула ауылдарды Мажар тауыны арасына мытап бекініп аланын білді. Бдан кейін генерал-майор енді Кенесарыны ууды пайдасыз екенін тсініп, скерімен кейін айтуа мжбр болды. Осы кезде кзді суы жабыры да сіркірей бастады.
Кз тосанны бас кезінде Сібір жасаы лытауа, Орынбор жасаы Ор бекінісіне арай шегінді. Сйтіп патша кіметіні Кенесарыа арсы бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни, азаша лу жылы генерал-майор Жемчужников басаран аттанысы да ешбір нтижесіз бітті.
Кенесарыны да кткені осы кез еді. Патша жасатары аза жерінен кетісіменен, ол анды шеберін жан-жаына айта сала бастады. Жоламан, Иман, Жеке батыр, Жанайдар, Наурызбай, Ержан басаран шаын жасатар Орынбор, Батыс Сібір губернаторлыы мен Кенесары билеп отыран жерді шекарасындаы патша бекіністеріне, казак-орыс станицаларына жо жерден тиіп тынышты бермеді. Ал Барбай, Аыбай, дайменді басаран жасатар оан хандыыны шекарасына барып збек ыстатарын тонаумен болды.
Кенесары осы жылы араша айында Жаппас руынан зекет, шір жинап айтыдар, егер арсылы етсе аулын шабыдар деп Байтабын мен Наурызбайды жіберді. Ондаы ойы бір жаынан Байтабынды таы бір сынау еді. Кенесарыны анйлылыынан тіліп, не кетем, міне кетем деп толып жрген Байтабын б жолы бас тартпады. Ел болып бірігуге арсы ыр крсетіп жрген Жаппас аулына лшына аттанды. Жаабыл би бларды шаын жая арсы алды. Тн келе Кенесары жігіттеріне арнап ойын-сауы рып, ойындарына ыз салды. Ал та алдында зі басарып йыда жатан Наурызбай жігіттерін тегіс бауыздады. Осы тнде Байтабын батыр да лді, Николай Губин ола тсті. Тек жанында жатан ызды сырттаы шуды естіп «сені лтіргелі келе жатыр» деген сзінен сес алып далаа жгіріп шыан Наурызбай Николай Губин келген Аауыз жйрігіне мініп лгірді. Соынан уан Жаппас жігіттеріні жетеуін жне лмембет биді баласы Ккір батырды найзамен аып лтіріп жалыз зі ашып тылды. «Сар лген» тбесіндегі оиадан кейін алты жыл ызыын крген Байтабынны асан ерлікпен, жалыз зі кп жігітпен атысып сора амалып лгенін естігенде Кенесары андай батырынан айрыл- анын бір-а білді. Батырларымды алай адірлейтінімді крсін деген слтан зі жер бауырлай айырып, бар жрта ш кн ара жамылтып жотау айтызды. Жетісін бергеннен кейін Байтабын лген жерге барып басына лпытас орнатып, бл араа «Байтабын даызы» деген ат ойды. Осы «жасауыл ыр- ын» деп аталатын уаиадан кейін Кенесары желтосанны басында сарбаздарын зі басарып келіп Жаппас руын шапты. Жазыты-жазысызына арамай Жаппас руыны кп аулын ана бояды. Сан кедей алдындаы кн крісінен айрылып, сан бейшара ан жылады. Тек осы ырынны бас кнкары Жа- абыл ана оймасындаы кп омыны арасына тыылып аман алды. Сонымен бір мы сегіз жз ыры тртінші, яни лу жылы, Кенесары жауын таы тойтарды. Біра ол іштей жаралы еді. Таы да осындай ауыр бір жыл келсе, тынымсыз алысып, ат стінде жріп ажыан жрт енді ттеп бере алмайтынын Кенесары жасы тсінген-ді. Сол себептен де таяу алан жауын сезіп, айда ашарын білмей сасан жаралы арлан асырдай атты иналуда еді. ас пен досты айыра алмай, соы кезде бойын мейлінше билеп кеткен атыгездік, аныпезерлігі де осыдан шыан-ды.
Бліншілік эпилогі
аза жерінде не кп мола кп. Ал мына біреулерді мола деуге де, лпытас деуге де, серете деуге де келеді. аза кбіне мндайды оба дейді. Бл тастан ашап істеген мсін. Шомбалдай тас денені кбі йелге сас. Кейбіреуіні алаанында кеуде тсына дейін ктерген кесе-ыдыс, кейісіні олында келте жуан тая трізді ару. Трлері монол кейіптес, кейісіні жуан мрты салбыраан. Осы мсінні жанында тасты ырынан алап салан зират- а саан трт абыра бар. Ал бада біреулеріні жанында кдімгідей кіші-гірім тас оран трызылан. Мсіннен кншыыса арай жз елу, екі жз адамнан кейін, сопа трт брышты, биіктігі жарты лаш тастар кездесіп отырады. Бл тізілген тастар (балбалалар) екінші оба таса апарады. Одан рі таы осындай балбала тастар созылып кете барады…
Осындай бір тбе басындаы тас обаны жанында ш адам отыр. Бірі Кенесары. асындаылары Таймас пен білазы.
асым хан дуірінен бастап аза жерінде таа отыруды зіні ерекше дстрі болан. Тата отыран ханны о жаындаы адамды Маймене, сол жаындаыны Майсара деп атаан. Маймене мен Майсара е беделді рулардан, ханны о олы мен сол олы трізді сенімді адамдардан сайланан. асым ханнан бастап Абылайа дейін аза хандарыны Маймене орнына арын, Майсара орнына ыпшатан шыан беделді би, бекзадалары отырып келген.
Кенесары хан боланнан бері, тек Абылайды ала туын зіні жасыл туына айырбастааны болмаса, кбіне ата дстрін берік стауа тырысан. Сондытан Маймене мен Майсараны ханды, соыс істерінде е жаын, е сенімді серіктері Таймас пен білазыа берген. Таймас арын руынан боландытан оны Маймене, слтан тымынан шыан зіні немере інісі білазыны, наашы жаынан ыпша боландытан Майсара еткен. Бл екеуі ай жерде жрмесін, осы тртіпті бзбайтын. Міне азір де Таймас ханны о жаында, білазы сол жаында отыр.
Тамызды бас кезі болса да, бгін кн шілдедей тым ысты еді. азір кн батуа таяп алан кез. Кеш бола, тбе басында салын жел соып, оба асындаы ш адам демдерін еркін аландай. Тменде Ырыз зеніні реме тсында жаудан тасаланан хан аулы жатыр.
«Жалайырда ой кп, Жаназыда ой кп» деп зіні ндеместігіне сылтау тапан Жалайырды Жаназы деген байындай емес, Кенесары шынында да сзге сара, тйы, біра кп ойланатын-ды. Ал ткен жылы жеістерінен кейін тіпті аз сйлейтін болып алан. Хандыты басаруда е жаын деген бір табатан ет жеп, бір дастараннан шай ішіп жрген Таймас пен білазыа да ол аыры кезде анда-санда ана сырын айтатын. Таймас пен білазы хандарыны бл ылыын «ттындаы бйбішесі мен балаларын саынан шыар. айсар мінезіне салып бізге айтысы келмей, р іштен тынан трі ой», — деп ойлайтын. Біра биылы жылды ортасында генерал Обручевпен жргізілген келісім бойынша ттындар айырбасталып, Кнімжан балаларымен ш жыла таяу Орынборда болып, осыдан екі ай брын сау-саламат айтып келген.