Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
1990 жылды¦ басында одає ыдырай бастады да, бµрын кЇшпен біріктірілген республикалар Јздеріні¦ тЎуелсіздігін жариялау¬а кірісті. СЈйтіп, єазаєтар¬а да баєытты кЇн туды. ТЎуелсіздігімізді єайтар¬анмен, біз єµралаєан єалдыє: жер єойнауларыны¦ байлы¬ы бµрын¬ысынша тасып Ўкетіліп жатыр, айырмасы — бµл енді халыєты¦ єасіреті Їстінен байып жатєан жа¦а саясатшыларды¦ еркімен жЇзеге асырылуда. Бізде Јнім µєсататын ЈнеркЎсіп жоє.
¤з мµнайымыз бола тµра, біз бензин мен газды басєалардан сµраймыз, сатып аламыз. Бізде бЎрі де бар, бірає еште¦е де жоє.
Біз мµнай¬а, темір мен кЈмірге, асыл металдар¬а, астыєєа белшесінен батып отыр¬ан
Біз ауруларды¦ µлтымыз, Јйткені кЇллі шайтанны¦ єаруын — ядролы¬ын деймісіз, химиялы¬ын деймісіз, бактериологиялы¬ын деймісіз, бЎрі-бЎрісін кЈгінде де, жерінде де, жеріні¦ астында да, я¬ни бізді¦ Јзімізге де сан рет сынап кЈрді. јазір Ресейге тиесілі єаруды¦ бЎрі бізде сыналды. Сондыєтан бізді¦ жеріміз де, адамдарымыз да улан¬ан, есе¦гіреп єал¬ан…
Бµрын¬ысынша біз јазаєия¬а шегені де, ине мен жіпті де сырттан Ўкелеміз…
Ендеше, єазає мемлекеттілігі «бола ма, жоє па», «басєаны¦ баєылауынан шы¬ып, е¦се кЈтерер єасиетке ие болып, єанатын єомдап, Ўлемдік Јркениетті дамыту¬а Јз Їлесін єосып жатєан халыєтарды¦ санатына єазаєтар да єосыла алады ма?» деген сµраєтар єазір мейлінше кЈкейтесті болып отыр.
Ша¬ын елдер бЈлшектенген жа¬дайда µлы державалар¬а же¦іл со¬ады, «бЈліп ал да билей бер» деген єа¬ида да содан ту¬ан — Ілияс Есенберлинні¦ кЈптеген тілдерге аударыл¬ан атаєты «КЈшпенділер» трилогиясын оєы¬анда, осы мЎселелерді¦ бЎрі де Ўлденеше рет алды¦ыздан шы¬ады яки басєа ой¬а ілесе туындайды. Бµл мЎселелер бµрын-со¦ды біз Їшін тап єазіргідей кЈкейтесті, Јмірлік ма¦ызды болып кЈрген емес. °лкен азамат, тамаша жазушы бізге танытєан тарих та¬ылымдарынан шын мЎнінде кЈп сабає алу¬а болады.
ўнуар ўлімжанов
Жа¦а мен тірі Жол…
јиын єыстаулы жазушылыє Јміріні¦ бЎрін Ілияс Есенберлин Јз халєыны¦ тарихи шынды¬ын тЇсіндіруге сарп етті, сол Їшін де кЈптеген жылдар бойы шы¬армашылыє жЎне кЇнделікті Јмірінде єиындыєтарды басынан кешті. Бірає дµрыс та¦дап ал¬ан жо¬ары дЎрежелі Јмір єµндылыєтары мен маєсаттарыны¦ арєасында Ілияс-а¬а оны¦ бЎріне єажырлыєпен тЈтеп беріп єана єоймай, кЈпшілікке Ўйгілі бол¬ан «КЈшпенділер» атты роман-трилогиясын жарыєєа шы¬арып, аєыр ая¬ында Јзіні¦ кЈрнекті шы¬армашылыє рухани же¦ісіне жетті.
Жасырары жоє, ол жылдары тарих мЎселесі ке¦естік компартияны¦ єолында¬ы негізгі саяси єµралы бол¬аны белгілі, сондыєтан да дЇниежЇзілік жЎне елімізді¦ тарихи шежірелері Їстем идеологияны єана¬аттандыру Їшін аяусыз бµрмаланды. Осындай жа¬дайда «КЈшпенділер» романы ке¦естік ілім шы¦ыны¦ жал¬ан идеологиясыны¦ майданында¬ы тарихи шындыєты¦ дЇмпуіндей болды. Бµл романны¦ єазає халєы туралы тірі тарихи шындыєты кЈрсеткен (ашєан) єалтєысыз, адал жЎне ке¦ кЈзєарасты¬ы ке¦ес мемлекетіні¦ саясаттандырыл¬ан тарихыны¦ тар арнасына мЇлдем сыйма¬ан еді. Сондыєтан да Ілияс Есенберлинге Јзіні¦ е¦бегін баспадан шы¬ару єиын¬а тЇсті жЎне сол жылдары Лениндік сыйлыєєа µсыныл¬ан оны¦ тарихи романы осы себептен де аєыр ая¬ында бµл сыйлыєты ала алмады. Дегенмен, кейіннен «КЈшпенділер» романы анଵрлым ма¦ызды жЎне анଵрлым єµнды «сыйлыєєа» — бЇкіл халыєты¦ на¬ыз єµрметіне ие болды.
Ілияс-а¬а єызы¬ы мол, маєтау¬а тµрарлыє, жемісті жЎне де, е¦ ма¦ыздысы, баєытты Јмір сЇрді деп бЇгінгі кЇні толыє сеніммен айта аламыз. Шынды¬ына келсек, бµл орайда «Јмір сЇрді» деген сЈздер орынсыз сияєты. Оны¦ шы¬армашылыє рухы бЇгін де тірі жЎне бізді¦ єазіргі болмысымызды толыєтырып отыр: кЈптеген µрпаєтарды¦ Јмірі бойында адамдар бізді¦ тарихымыз¬а оны¦ кЈзімен, оны¦ жЇрегімен єарайтын болады.
Тবаларлыєтай жуас жЎне момын бола тµра, Ідияс-а¬а мейірімді жЎне єµштар жЇректі адам еді. Ол Ўрєашанда парасаттылы¬ымен жЎне от басына мейлінше берілгендігімен, жµбайын, Јзіні¦ балалары мен немерелерін еркелете сЇйетіндігімен ерекше кЈзге тЇсетін.
Ілияс-а¬а Јз халєын ыстыє ниетпен жЎне шынайы сЇйетін еді, сондыєтан романны¦ со¦ы кЈп азап шеккен Отаныны¦ та¬дыры Їшін шексіз єамыєєан Кене ханны¦ трагедиясымен аяєталатыны кЈ¦іл аударады.
«…Досєожа аєын шыдай алмай, домбырасын єа¬ып-єа¬ып жіберіп, кЈзі¦дегі жасын іркіп алды да, єарлыєєан дауыспен жыр то¬ытып єоя берді:
јалды¦ деп єайран елім, ке¦ єонысым,
јамы¬ып тµрды Кене жµртын ойлап.
Кене хан енді кЈшті «я, єµдайлап!»
Тµр¬ан со¦ хан єамы¬ып, ел жабы¬ып
Досєожа тол¬ай берді кегін єайрап…»
ИЎ, јµдай Ўрєашанда бізге шексіз єайырымды болды деп бЇгінгі кЇні єайта-єайта айта аламыз! Ол шынымен бізді¦ халєымыз¬а деген ¤зіні¦ раєымдылы¬ын жЎне сЇйіспеншілігін кЈрсетті: кішкентай сЎбилердей єолымыздан жетелеп јµдай бізді ¬асырлар єара тЇнегінен, же¦е алмастай кЈрінетін ¬асырлар азабынан бЇгіндегі та¦ жары¬ына шы¬арды: шын мЎнінде «Нµр келді… јарবылыє кетіп, аєиєат Нµры жарєырай бастады!»
Есенберлин Јзіні¦ романында бізді¦ аталарымызды¦ сенімі оларды¦ Јміріні¦ шетінде емес, жеке басы мен жалпылай сезімні¦ на¬ыз ортасында бол¬анын
кЈрсетті. Ол кездегі бостандыє сЇйгіш жЇрегі бар сенетін єазаєтар мен ёлы јµдайды¦ арасында ешєандай кедергі — кЇмбездер де, суыє мешіттер мен ¬имараттарды¦ єабыр¬асы да, сезімсіз діни єызметшілер де, жансыз діни парыздар да, — болма¬ан. КЈшпенділерді¦ Ўбігерсіз тіршілігі Јмір мен Јлімні¦ ма¬ынасы туралы єазаєтарды¦ асыєпай ойлануына мЇмкіндік берген, Јнегелі мЎдениетіні¦ єалыптасуы мен жылдам Јсуіне жЎне оларды¦ жан дЇниесіні¦ байып, ке¦еюіне, тере¦деуіне «јµдай Патшалы¬ы сендерді¦ жан дЇниелері¦де бар», деген киелі Јсиетке сай игілікті Ўсер еткендей болды.
Ілияс Есенберлин Јзіні¦ Ўдеби сырында та¬ы да бір рухани шындыєты ашыє кЈрсетеді: барлыє адамзат — єорла¬ан «Египет єµлды¬ынан» бастап ерікті жЎне арманда¬ан дЎуірге дейін кЈшіп жЇрген кЈшпенділерді¦ µрпа¬ынан тара¬аны, Јзіні¦ кЇнЎкар жЎне жол табылмас тіршілігінен Ўділетті жЎне таєуалы Јмірге, Ўрєашанда пµтєа табынушылыєты¦ жолсыз ᵬауынан шы¬ып, сол жал¬ыз ¬ана жЎне јµдай берген мЎ¦гілікке апаратын Жол¬а тЇсуге тырысатыны туралы аєиєат.
Раємет, Ілияс-а¬а! Сізді¦ романы¦ызды¦ беттерінде тірі тарихы жазыл¬ан халыєты јµдай жарылєасын, осы жерде Јмір сЇретін барлыє халыєтар Јркендесін!