Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
Алайда Кенесары бір-екі кн ажарєын жрген де, айтадан айы теізіне тсіп кеткен, тнере бастаан. Ханны блай за тнжырауын екі аылгй тсіне алмай-а ойан. Кенесары андай айы келсе де, ш кннен кейін мытатын. мытпаса мірді зі де оймайтын, кнде аттаныс, шабуыл, бір айыны кн салмай баса айы жеіп жатан кез. Былтыр Байтабын батыр лгенде де, ел арасын татуластыруды шешені лім Ягудин мен бкіл кесе жмысын, алым-салы істерін басарып жрген Оспанлы Сида ожа ола тскенде де ш-а кн айыран. Тртінші кні айтадан ккбурыла мінген. Брынысынан да атулана тскен. Биыл Кенесары онша кйзелердей апат ел басына туан жо. Тек брыны Елек зеніні бойына кшіп баран руын иесіз тастамайын деп, жаз басында Жоламан батыр хан асынан кшіп кеткен. Кенесары шатаса
Осындай жадайда жрген Кенесары бгін е жанашыр екі серігін алып оба асына келген. Ерте осы араа Кенесарыны арамаындаы ел билеп отыр- ан батырлары, билері жиналма. Алдаы уаытта не істеу керек, соны аылдаспа. здерін хан шаыранда Таймас пен білазы сол мжіліс туралы кееспек болар деп ойлаан. Біра Кенесары сзін тіпті бтеннен бастады.
— Мен кеше бір тс крдім… Тс емес-ау, зімні ажалымды крдім. Соны жоруын срайын деп едім, — деді ол басын ктермей, жерді шылап.
білазы жасы кіші боландытан Кенесары зі сйле демесе ндемейтін. дет бойынша мндай жадайда сз Таймаса тиетін. Ол сол детіне салып:
— Тс тлкіні боы деген, хан ием, оны жорытып не ыласыз, — деді, Кенесарыны «ажалымды крдім» дегенінен шошып.
— Жо, тсім демедер, ім дедер…
— Жасы. Айтыыз.
— Біз, алы аза осы арадан босып Балаш барып, амал аралында ыс ткізіп, одан Меркені алан екенбіз. ырызды манаптары Сарбаыш Орман мен Жантайа: «Аайынды екі жрт бірігіп, оан ханын жойып, жеке ел болайы», — деп хат жазыппын.
— Жн ой. ырыздар біздей Россия патшалыыны орлыын крген жо ой лі… оан ханыны иянаттары болмаса, елі де, жері де сау, а патшаа арсы келмейді…
— Орман зі хан болысы келеді екен, ол «сен маан баын, сйтсе бірігуім ммкін, йтпесе зіді стап берем. Сені басыа Бесонтиін ш мы сом кміс аша мен алтын медаль бергелі тр», — дейді. Мен не дегенімді білмеймін, осы арада шым-шытыры бірдемелер басталды. алил манап келіп, зара татуласып, бір-бірімізге тимейтін болып бітім істеген тріздіміз, біра ол бітімді, мені басымды сатып шен алма болан манаптар удесін бза ма, келісім срап баран Сауры батырды лтіріп, Кнімжанны інісі мен Жанасты ола тсіріп, кп тлеу срай ма, алай, йтеуір біз олармен соысуа бел байлаппыз…
— Тсіізге таы соыс кірсе иын екен. Ел тым кйзелуде ой.
— И, бл тек тс болсын де. Содан ан тгіс басталыпты. Екі жатан бірдей жазыты, жазысыздар ырылып, жылаан бала, атын-алашты ойбайынан жер тршіккендей…
— Япырмай, … Онсыз да тгілген ан аз емес еді ой…
Сайып келгенде біз Орман манапты скерімен бетпе-бет келіппіз. Екі жа Шу зеніні бойындаы ара оныс жазыыны кншыыс шеті Кекілітау етегінде кездесіппіз. Кекіліні «улие шыы» аталатын басында Орман олы. Ежелден ан жосыан жер деп саналатын Майтбе адырыны басында біз… Сол жаымызда алы бйратты Алмалысай жазыы. Одан рі Шу зені… Олар биікте, біз тмен. «улие шыыны» басындаы Пішпекті шбегі лішер дата мен Орман манапты імдегідей аны кріп трмын. Манаптар «блем, тра тр!» деп ждырытарын тйеді. Кншыыс жаымыздан, атын білмеймін, таы бір арлы биік шы елестейді. Оны басында Бесонтиін. Ол Орман мен лішерге ол блайды, «Кенесарыны тез рт. Жрдемге бір атанда мы адамды ыратын аруы бар жз скерімді жібердім», — дейді. Етекке арасам Бесонтиінні сзі жн секілді. Екі сыпайы самаурына сас буы брыраан бірдемеден оты ардай боратып тр.
— Кндіз не ойласа тсіе сол кіреді деген, — деді баанадан бері ндемей отыран білазы — есіізде ме Жсіпті неугі сзі.
Жсіп Орынбордан келген бір ашын солдаттан з елінде шыатын бір журналды срап алан. Сол журналда кп нрсе жазылан екен. Оты арша боратып, бір атанда мы сан адамды жо ететін болашата ажайып арулар шыады-мыс деп Жсіп Кенесарыа айтан. Тыдап отыран Кенесары «Шіркін-ай, сондай аруды бір-екеуі менде болар ма еді», — деп арман білдірген.
— Ммкін сондай бле ме, йтеуір жантршігер бір аламат, — деді сзін айта жалап Кенесары, — соыс лі басталан жо, біра мені екі кзім Кекілітау жаында. Кндіз кзіме тсері тау басына жыра, сайы, ойнау мен шаын брыратып аылып келе жатан алы ол. Тнде бкіл Кекілітауды бойын аптай жанан оттар… Мен шошынып, білазы, сенен: «Кекілідегі ырыз кп пе, аспандаы жлдыз кп пе?» — деп сраймын.
білазы езу тартып клді.
— Кене аа, бныыза мен жауапты азір берейін, Сіз манаптарды здерін крдііз бе, лде тек ша мен отты ана крдііз бе?
— Ша мен отты ана крдім. Манаптардан кргенім тек Орман, лішер, алил.
— Онда бл ескі улы. Ескендір Злхарнайына арсы соысанда са, ыпша, йсіндер осындай діс олданыпты. Тнде ос басына емес, р сыпайды зіне жеке от жатырып, ал кндіз екі сан олды екі тауды арасымен шады аспана шыара ерсілі-арсылы жргізе беріпті. азатарды брын білмейтін Ескендір Злхарнайын «бл не ылан кп ол еді» деп сескеніп, аза даласына аттанудан бас тартыпты. ос мйізді Ескендірді бізді жерге келмеуіні бір себебі осында крінеді.
— Бл бір еске алатын улы екен, — деді Кенесары. Сйтті де тсіне айта кірісті. — ырыза бірге аттанан Сыпатай батыр мен Рстем тре бізді тастап кетіп барады. Ар жаында таы да шым-шытыры бір плелер… Жекпе-жек шыан батырлар, арама-арсы беттесіп келген олдар. Ормана мен: «Шы жекпе-жек!» — деймін. Ол маан борбайын крсетіп кледі. ысасы, бір кезде бізді алы ол оршауа тскен екен деймін. Бір жаында патша солдаттары, екінші жаында исы ылыш оандытар, шінші жаымызда ала алпа манаптар. Жанталасып жан-жаыма араймын. оршауды бзам деп екі жз жігітпен жауа шапан Наурызбай… Ар жаында таы шым-шытыры… Дл імдегідей: «Япырмай, бдан да иын кезедерде жол тапан аылым айда деймін. Патшаны зебіректі бес мыдаан скеріне бой бермеген басым, мына тоышар манапа ттеп бере алмааны ба?» — деймін зімді зім инап. Біра ттеп бере алатын емеспін. сіресе сыпайларымны тын алып, ырып бара жатан екі бйірімізден атылан лгі самаурындай буы брыраан ажайып ару… лден уаытта Аауызды жалын шып Наурызбай лады. Тек олды жарып Аылаымен амалай уан жауа жеткізбей Аыбай ана тылды. оршау таяан сайын тынысым тарылып, Батырмрат бастаан серіктеріммен иірімді арасу зеніне ат ойдым… Астымдаы атымды иірім ала жнелді. ай жаымнан келгенін білмеймін, біресе Батырмрат, біресе аралек, біресе сен екеуі, біресе Арын, ыпшаты жас жігіттері суа жібермей мені жааа алып келе жатыр…
Терлеп кеткен Таймас:
— Япырмай, тстегі су іізде крер азабыыз ой, йтеуір жар жаасына шытыыз ба?
— Шытым ой. Біра алдымда Трегелді манап басаран алил жасаы тр екен. ола тстім… Ар жаында таы шым-шытыры, біреу жылап, біреу клген трізді. Бл уаытта арасам сысыан жау ортасында трмын. Бл бір лкен той трізді. Е ортада алил манап, «иманыды айта бер, азір басыды аламыз» дейді. Мен иманымды айтып, аллаа жалынаннан грі, басымнан ткен мірімді, аайын-туысымды, атын-баламды, зегілес серіктерімді, туып скен Ккшені кгілдір тауларын, Сарыараны айдын шалар клдерін, жасыл орман, кк шалын белдерін кз алдыма елестетіп н салдым.
Кенесары бл жолы да ел аморы ер болып крініп отыр… білазы мен Таймасты жйесін босата сйледі.
— Сондаы оштасуымны екі ауызы азір де есімде:
ош аман бол, Сарыара скен жерім,
айтан аздай алы ел, кшкен жерім,
Тізе осып бар аза ел бола алмай,
Ит пен са жем болып шкен жерім.
Сен де аман бол, Сарысу, аратауым,
Жее алмадым, оанда кетті дауым.
орыт крі алдымда азулы екен.
Аырында, мінекей, жеді жауым!..