Хан Кене (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Слтан-правитель Арыстан аулын шапаннан кейін Кенесары Мажар тауына бекінген. Жорытан олжалы оралан батырларын ол масайрай арсы алды. Жасаты бастап келе жатан Иман аттан тскенде, азаты ескі дстріменен шатарымен шатарын айастырып, тстеріне тс тигізіп амандасан.

— Сау айтты ба, Айеке? — деді Кенесары. Сйтті де жан-жаына арап, — Жанайдар сар крінбейді ой… аралы хабар бермеген секілді еді… — деп обалжи кмілжіді.

Кенесары аыры ш жылды ішінде, отыз тоызыншы, яни Доыз жылы Омбы мен Орынбора баынатын аза ауылдарыны шекарасы етіп Теліклге дейін ызыл дігектер аылан арынсолды, Торай зендеріні бас жаындаы бірнеше Сібір

бекіністерін шапан. Соны ішінде «Ккала жар» бекінісіне де тиген. Біра бл бекіністі ереуілшілер кпке дейін ала алмаан. Осындай иын кезеде Иман батыр азантай жігітпен бір араы тнде бекіністі ткпір жаынан «Ккала жара» кірген. Осы бір ерлігіне риза болан Кенесары Иманды содан кейін «Аяу батыр» — «Аяке» деп атап кеткен. Кене хан азір де Иманды сол детіменен еркелете атап тр.

Иман батыр келе жатан кшті соын крсетіп:

— Жанайдар батыры да сау, тек балтырынан о тиіп, ат стінде жре алмаан со, арбаа салып келе жатыр едім, — деді.

Кенесары хандыына арамастан жгіре басып Жанайдар жатан арбаны жанына барды.

— Сарым, алайсы? — деді арба стіндегі Жанайдарды бетіне іле.

Біра жауап айтпады. Жанайдар бл кезде ессіз еді. Кптей боп ісіп кеткен аяыны зардабы жрегіне шауып, лім халінде жатан. Батырыны мндай кйін крген Кенесары асына келген Наурызбайа:

— Олжаны білазы мен Таймас жрта бліп берсін, — деді де Жанайдарды тезірек зіні ордасына келуді бйырды.

Сабырлы, сзге шешен, аылды Жанайдарды Кенесары ерекше жасы кретін. лім аузында жатан батырын ажалдан алай тарам деп тні бойы шаыртпаан басы-балгері алмады. шкіру, шытау, ісіктен ан жіберу секілді азатарды жайшылыта олданатын емдеріні бірде-бірі алан жо. Біра Жанайдарды халі нашарлай берді. Енді батырын тара алмайтынына кзі жеткендей болан Кенесары алы абаы тксиіп айыа енді. Ол айырса, не ашуланса адам баласына тіл атпайтын, тмен арап тнжырай отырып алатын. Слтанны мндай халін крген бір крі кемпір:

— Кенежан, Жанайдар батырды «а жол» емімен емдеп крсек айтеді? — деді.

Бтен амал алмаанын білген Кенесары лденеге кдіктенсе де:

— Сйтсек, сйтіп крелік, — деді.

«А жол» емі тре тымыны йел жыныстысын бозбалашылытан, ерлері- ні кзіне шп салушылытан сатау шін Абылайды зі шыаран ем болатын. Бл ем бойынша слтан тымынан шыан йел жаралы адамны стінен аттап теді. Егер йел еріні кзіне шп салмаан адал жан болса, жаралы жазылады. Ал йел а жолды дрыс стамаан кнкар болса, жаралы стінен йел аттаан мезгілге жетпей леді. Бл «а жол» емі жаралы адамнан грі, тре тымынан шыан атындара лкен сын. йелдері заты еркек жанды болып келетіндіктен слтандар бл емді жрт кзінше здеріні адірін тккілері келмей, кп олданбайтын. Кенесары кілі кдіктенсе де, айы стінде «сйтсек сйтейік» деп алан.

Ханны мірі бойынша тре тымыны біраз йелі ордаа шаырылды. Бастыы Бопай болып келді. Крі кемпір «а жол» еміні негізгі шарттарын айтып, кнм жо деген йелді Жанайдарды стінен аттап туін срады. «Егер кн болса аттаан кезіе жетпей Жанайдар леді», — деген сзден орыан тре тымынан шыан кнлі йелдерді бірде-бірі «батыр ліп кетіп, мас-арамыз шыса, Кене ханны кріне ілінерміз» деп Жанайдарды стінен аттауа бата алмады. Орындарынан озалмай трып алды. Кенесарыны тксиген абаы брынысынан да атты тксие тсті. й ішінде отыран слтандарда жрта арар бет жо. Бастарын тмен тыртып р жер ши берді…

— тте Кнімжан келінні жоын-ай, — деді есік жата отыран бір крі атын.

Кенесары ауыр крсінді. «И, Кнімжан болса… Ол сзсіз аттар еді. Жо, кім білсін, екі жылдан асып барады ой жат жерде жргеніне…» атыгез, тас жрек Кенесарыны жрегі кенет ртеніп кетті. Ол басын ктеріп алды. Орданы есік жаында тран жеге, келіндеріні бетіне тесіле арады. «Жо, блар кнсіз болуы ммкін емес… Анау ойма ауыз дниеде бір-а адамды сю шін ана жаралмаан. Крі апасты «А жолына» бекер кнген екенмін. Ешайсы шыпаса, Абылай атамны рпаын мына сайалдар масара етеді-ау! алы ола арсы шапанда мндай ысылмаушы едім. лген жерім осы болды-ау!»

Кенесарыны ойын кенет кміс оыраудай сыырлай шыан дауыс бліп жіберді.

— Рсат етсеіздер, аа аяын мен аттайын. — Бны айтан Абкен еді. Кенесары басын ктеріп алды. Абкенні слу жзіне тесіле арады. «Наурызбай білмей алмаан екен. Бір адалды шыса осыдан шыар». Біра Кенесарыны уанан кілін ара кемпір тез суытты.

— Келін шыраым, саан болмайды, — деді ол жемтікті шоып трып жан-жаына араан крі арадай басын шайап, — сен тре келіні боланмен, тре тымынан емессі!

Кенесары ара кемпірге тйіле арады да ойды, «Абылай бабасы осылай шарт ойса, Кенесары не істесін? Расымен-а ешкім шыпааны ма?»

— Бопай, зі аттап крсе айтеді? — деді лдекім есік жатан мігірлеп сйлеп.

Бопай жлып аландай:

— Былшылдамай жайыа тр, — деді, — кндіз-тні ат стінде жріп алжырап, кейде атты йытап аласы… Ер жрек біреу ойындаысын істеп кетіп, о олдай батырды ажалына себепкер болсам, жрта ай бетіммен араймын?

Кенесарыны басы енді тіпті салбырай тсті. «Бопай мен Жанайдар батырды кілдері жаын» деген бір сыбысты лдеалай Кнімжаннан естіген. Ол кезде атыныны сзіне мн бермей «ойшы, айдаы жоты айтпай» дей сал- ан. «Сол сыбыс рас болды-ау!» деді ол ішінен. йтсе де Кенесары арындасы Бопайа риза. «Абылайды рпаы емес пе, кнсі бар екенін жрта аартпай сылтау тауып тылып кетті».

Артынан халы арасында:

«Жанайдар арты туды жатырынан,

О тиді Жанайдарды балтырынан,

Бір айла лмес жана бола ма деп,

Аттайтын атын іздеді ата лынан.

Аттайтын бір де атын табылмады,

Трелер тіліп тр атынынан!» —

деп леге айналан бл оиа Кенесарыны жаман ашулантты. «Мндай атындардан туан л айдан батыр болады? Кімді ктереді? Расымен тре тымы баа-шаяна айналалы бара ма? Расыменен Абылай атамны тсі шын бол- алы тр ма? Бкіл аза тгіл, з рпаымды жндеп тлете алмайды екенмін, алай ш жзге хан болмапын?»

Кенесарыны ойын таы бір дауыс бліп жіберді.

— Кешегі алып келген ттын йелдерді ішінде тре тымдас ешкім жо па екен?

— Бар. Неге болмасын.

Жасауыл Зейнепті бас етіп екі-ш жас келіншектерді алып келді. ара кемпір бларды неге шаыранын айтты.

— Мен аттайын, — деді Зейнеп ойланбастан, — кем де, байым да тре тымы.

оырлжаны жас тоалыны бозбалашылы ылыы жайынан біраз жрт хабардар еді. Біра кздерімен кріп, олдарымен стамааннан кейін «ел не айтпайды, ммкін сек шыар», — деп ндемеді. Ал Зейнеп болса ара кемпірді сзін ойыншы крді. «Кнлі атын стінен аттаана батыр лсе — ле берсін. Мытааны Кенесары бір жайсаыны ажал тапаны ма, з обалы зіне, тыныш жатан елді шауып несі бар… Ал алда-жалда… дай мені артымды баып жр дейсі бе, сезбей, крмей алып, мына садаы жазылып кетсе, жрт ызыты сонда крсін. Мені адал емес екенім алты алаша аян, жрт матаан Абылай атамны да айлакер атыннан аылы аса алмаанын бкіл халы білсін».