Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— Жо, олай жгінуге болмайды. аза дене болса, сен бассы. Бастан айырылып дене кн кре алмас. Мен тек алауын тапса ар жанады, баса жол іздеу керек деймін.
— Сонда андай жол бар?
— Бл ойды тбіне зім де жете алам жо… бден піскенінде алдыа салармын.
— Жасы, таы андай хабары бар?
— скери губернатор бізді ртуа Петербордан таы он трт мы аша срапты… Оны стіне таы ш мы сом… Ол аша… Кешірііз, Кенеке сізді басыызды келген адама сыйлыа берілмек екен…
Кенесары езу тартып клді.
— Мені басымны тлеуін соншама арзан санаандары алай? здері бір жылыны отыз бес сома баалаанда, е болмаса мы жылы трмаанымыз ба? Аршабо Петербора жазан аазында Кенесары отыз жетінші, отыз сегізінші жылдары Россия патшалыыны саудасына екі жз сексен мы зиян келтірді депті ой! Осындай жанаралдармен
— Тіл табу керек. йткені олар кшті, сені басыа баа ойып отыран солар ой…
— Кшті екен деп орыанымнан тізе бгем бе? Таймас, лде сен Кенесарыны мінезін білмейтін бе еді?
— Білемін. Білгесін айтып трмын. иындыта жол таба алмайды десек, хан етіп ктермес едік. «Ашу — жау, аыл — дос». Бны аза білмей айтан ба? Ктерілісіміз шаай тсіміз еді десек, хандыымыз екіндіміз трізді, енді біржолата жер астына кндей батып кетіп жрмейік, лі де ойланалы…
— Жарайды, ойланайы. Таы не бар?
— Батырмратты жасаындаы Гаврилов деген ашын сыпай… осында келіп жрген саудагерлер арылы сені басыды алуа Орынбора уде берген крінеді. Мны ысты кні істеу жеіл депті. Обыріш егер Гаврилов бны істесе, оны солдаттытан ашан кнсін кешіртемін деп Петербора ааз жазыпты. Балалар осы сыпайдан са болсын депті.
Кенесары тнеріп кетті. Баанадан бері ндемей тран Жсіп:
— Гавриловты зіні басын алу керек, — деді кенет атуланып кетіп, — жне згелерге саба болсын, бл кімді осындаы ашын солдаттарды кзінше орындаан дрыс.
Кенесары ойлана жауап берді.
— Алдымен тексерген жн… Арам ойы аныталса аралекке тапсырармыз… Жртты бріне сенбегендей, оны ажалын згелерге лгі етуді керегі анша?..
«Дегенмен бл аылды адам, деді Жсіп ішінен, менікі аатты болды. Бір шіріген жмырта шін, згелерге де байа деп сенімсіздік крсетуді, рине, ажеті жо…»
Таймас таы да бірдеме айтысы келгендей Кенесарыа арады. Слтан оны ойын тсініп:
— Айта бер, — деді енжар, — таы андай смдыы бар…
— Дулетші йып болан зебірегін кеше сынаан екен… Заводтаыдай жасау иын ой… лде салан о-дрі арты болды ма, от ойып атан шата кл-талан бопты. Жанында тран Дулетшіні зін де мерт етіпті… — Кенесары тнжырап кетті. йылып жатан зебіректерден лкен мітті еді. Бл міт те р дмелендірді де жо болды. Ол:
— Топыраы тора болсын, — деді крсініп, — жасы шебер еді, ардатап кмілсін…
Бдан кейін н-тнсіз шеуі остарына айтты.
ш кн бойы батырлар, слтандар, асаал, билер жаа хандыты андай болуын талылап, трт мселе арап мынандай ортындыа келді:
Бірінші шешкендері скер мселесі. Брын Кенесарыны арамаында сегіз мы атты скер болатын. Жне блар жаз жиналып, ыс тарайтын. Слтан маында оран боп ысты кні бес жздей ана сарбаз алатын. Кеес енді скер санын жиырма мыа жеткізуді жн деп тапты. Жне бл скерді бес мыы ысы-жазы хан ордасыны маында болады. р жзбасы, мыбасы здеріні арамаындаы скерін осы жаздан бастап орыс скерлеріні тртібімен соысу дістерін йретеді. Мылты атуды, найза, сойыл пайдалануды, жаяу соысуды тегіс теді. Жзбасылардан тменгі жауынгерлер кеудесіне ш атар жасыл жуан жіп іліп, иыына тілдей жіішке жасыл шберек таатын болады. Жзбасылардан бастап одан жоарылары мндай белгіні ызыл шадан етеді. Ал е жоары олбасшы Кенесарыны зі стіне кгілдір шапан киіп, иыына орыс полковнигіні эполетін таады. Мыбасына йгілі батырлар мен ататы слтандар таайындалады. зіне сенімді адамдардан мыбасылар таайындау ханны зіне тапсырылады. Блардан бтен жеке мы адамнан мергендер тобы рылсын делінді. Оан мыбасы етіп Байтабын белгіленді.
скерде бдан былай арай мыты тртіп орналсын деп шешті жиналандар. Тртіп бзушылара Кенесары «шы» деп аталатын жаа жазаны олдануа рсат етілді. «Шы» тртіп бзан адамны бетіне ылышпен, не найзамен белгі салу. Мндай белгісі бар жауынгер зіні айыбын ерлікпен, немесе адалдыымен ана жууа тиісті. Екі рет «шы» белгісі салынан адам — билер сотына тседі, малмен, не баса ауыр шарамен жазаланады (й ішінен бір жыл блек стау, не болмаса ой батыру трізді). ш рет «шы» белгісін алан адам, Кенесары тобынан уылады, ал жазыы ауыр болса, лім жазасына бйырылады. Жаа хандыа осындай тртібі кшті скерді керектігін айта келіп Кенесары, «азаты ататы ханыны бірі асым соысты жасы крмесе де, арамаындаы бір миллион жанны трттен бірін ата ондырып, найза статтыран екен. Екі жз елу мы скері бар асым ханны айбарынан сескеніп, еш жауы оан арсы соыс аша алмаан. Ал бізді заман ондай заман емес, ш жаынан бірдей аптаан жау. Олара жем болмау шін бізге айбарлы ол керек. азір арамаымызда бала-шааны осанда бір миллиондай адам бар. Бгінгі бала ерте жауынгер. Миллиона таяу жаннан жиырма мы сарбаз шыар деп сенемін, — деп сзін бітірген. Ру басшылары, батырлары Кенесарыны бл ойын малдаан. Жне уделерінде де трды. Келесі жазда Кенесарыны арамаында жиырма мы скер болды.
Екінші аралан — алы скер жинаумен байланысты оны жабдытау мселесі еді. Кеес бір ауыздан хандыа жататын елден салы алынсын деп шешті. Салы екі трлі болсын делінді. Бірі мал салыы «зекет». Екіншісі «егін салыы «шір». Зекетті млшері: ыры араа дейін салы салынбасын, ырытан жзге дейін малы бар адам бір ара, ал жзден арты малы бар адам, жзден арты р ыры арасынан бір бас беретін болды. Ал «шір» салыы жайында, осыншама скерді асырау шін р егіншіні жылда алатын бидайыны оннан бірін хандыты оймасына йылсын деп шешті жиналандар. Егін салыына келгенде кеесте бірталай сз ктерілді. Кенесары, арамаындаы Торай, Ырыз, Сырдаря, Іле зендеріні бойы мен кптеген клдерді жаасын жайлайтын елдерден бдан былай арай егін шаруашылыымен атты шылдануын талап етті. йткені Орынбор скери губернаторына арайтын аза ауылдары кптен бері-а егін салуа марланан-ды. Біра бан Перовский де, одан брыны Орынбор скери губернаторы граф Сухателен де арсы болып келген. Екеуі де азаты тек мал шаруашылыынан аумаанын жасы крген. Сухателен: «азатар еш уаытта да асты екпеулері керек, ешбір ылым тгіл, тіпті бірде-бір ксіп білмей, мір-баи мал баып ана кшіп жрулерін бар жан-тніммен тілер едім», — деген пікірді малдаса, ал Перовский егінді тек казак-орыстара салдыртып, азатарды астыты солардан ымбат баамен сатып алып труа мжбр етуді дрыс крген. Бл туралы генерал Обручев зіні соыс министріне жазан баяндамасында: «Брын мені орнымда болан генерал-адъютант граф Перовский, азатарды егін егіп, отырышылыа айналуына те-мте арсы болып келген. Оны бйтуіне азатар здері еккеннен грі, астыты бізден сатып алып, Россияа байлаулы бзаудай тырп ете алмасын деген ой себеп болан», — деп Перовскийді ойын дрыс жазан.
Сондытан Орынбор шекарасында отырышы аза поселкелері пайда бола алса, оларды алдыменен граф Сухателен, одан кейін генерал-адъютант Перовский жойып отыран.
шпес барымта, жт, оны стіне Россия солдаттары мен зіні сарбаздарыны шабуылынан арамаындаы елді тіпті ждеп кеткенін Кенесары жасы білетін. Сол себепті кей аза ауылдарыны егін егумен шылдануы оларды з шаруасын ктерумен атар, болаша алы скерді астыпен амтамасыз ететін е тиімді жол деп тапты.
Бл мселені араанда таы бір ойланатын жадай туды. Ол — салытарды кім жинайды жне алай жинайды деген мселе еді. Брын патша салыы болсын, оан хандыы салыы болсын, р руды, р ауылды басты адамдары жинайтын. Кеес Кенесарыны тініші бойынша бл тртіпті де згертті. Зекет, шір бдан былай арай р ауылдан, р рудан Кенесары зі белгілеген жасауыл арылы жиналсын делінді. Кенесарыны бндаы ойы, аза жеріндегі жоары кімет — ханны дрежесін ктеру еді. Жиналандар бан да кнді.
шінші гіме — ел билеу, кімдік жргізу, билік айту жайында болды. Брын ел арасыны дау-жанжалдарын, барымта, жесір дауын ру билері, асаалдары шешетін. Осы кеестен бастап мны брін р рудан Кенесарыны зі таайындаан билер шешсін десті. Бндаы саясат таы да хандыты дрежесін ктеру еді. Екі руды болмашы таласы, жесір ісі, яки шабынды дауы секілді жеіл шешілер жанжалды да, осы Кенесары бекіткен билер арайды. Ал кісі лімді барымта, ел шабу трізді ауыр ылмысты істі ханны зі шешеді. Кенесары арамаындаы ел мен Россия империясына жататын рулар арасындаы таласты аа слтандар арайтын болады. Ал кейбір асынып кеткен іс болса, Орынбор шекара комиссиясына хат жазылып екі жа бірдей шешімге келуді дрыс тапты. Кенесары арамаына жатпайтын руларды таласы, егер екі жа бірдей келісіп хана жгінісе келсе, хан жарлыымен таайындалан билер кеесіп кім айтулары ммкін деп табылды. Осы мжілісте Кенесары аза еліні бірлігін бзады деп ру арасындаы барымтаны тыйдыру ісін дейілеп: «Брын есікте жрген л лсе ожасы н тлемейтін. л да ел орауа жарайтын жан» деп лген ла н тлететін еткізді.