Хан Кене (на каз.яз.)
Шрифт:
— орыпай-а ой, — деді оны ойын тсіне алан Кенесары, — сені еш кн жо, — сйтті де аралекке «кет» дегендей олымен ишарат етті. Анау бтен жаа кілі ауан жайылып жрген атан тйедей аспай-саспай брылып, шатыра арай балпа-балпа басып жре берді. — Сені крген со дейі брылдым. Сйлесейін деп едім… Шыныды айтшы, туан еліді саынды ба?
Жсіп шынын айтты.
— Саындым. тте алыс, ашып кетер едім…
— ашып кетер едім? Брын бндай сз айтпайтын еді ой, лде бізді ктерілісіміз сені ызытырмайын деді ме? зімні туан жерімде алан арманымды сендерден таптым деп еді ой. Сол сзі лі есімде.
— Ол сзді мен аза елі зіні еркіндігі шін кресіп жрген кезде айт- ам. Польша барасы Россия патшасыны отаршылы ісіне андай арсы болса, мен келіп осылан шата аза халы да сондай арсы еді. Сендерді крестері маан наан. Польшада
— И, азір?.. лде сен бізді тскен жолымыздан адасты деп ойлайсы ба?
Жсіп не болса да шынын айтуды мал крді. «Ммкін мені сзім ой салар», — деді ол ішінен.
— И, Кенеке, — деді Жсіп тікелей арап, — сен зіді хан етіп а кигізге ктерткізгеннен бері, стаан жолы да, алдаы масаты да басаша… Сені кресі енді байларды стемдігін орайтын хандыты сатау кресіне айналып барады. Бдан алы бараа келер андай пайда бар? Кедей жрта з ханына баынды не, орыс патшасына баынды не, брібір емес пе? Брын зіні кн крісі болан шрайлы жерін, балыты клін орысты князь, генерал, графтарынан орап, олына сойыл алан ереуіл бір баса да, Абылай заманын кксеп, азаты орыстан бліп алып, анын жеке сорамыз деген слтан, би, асаал, хан шін кресу бір баса. Бл крес тіпті зиянды, ол орыс пен аза халыны жаындасуына бгет болады! Ал екі бейнетор халыты бірігуінде, жаындасуында оларды бар болашаы, бар алдаы жары кні тр.
Жайшылыта сзге сара, стамды Кенесары кенет блан-талан боп ашулана алды.
— аны басаны — жаны баса деген осы. Абылай атамны жолын уып арпалыса шыанымда орыс пен азаты біріктіру шін шыты дейсі бе? Жо, Жсіп, Россия — дария, біз кішкентай ана млдір блапыз. Млдір бла суы дарияа йанда несі алады? Дария суы ащы болса, бла суы да ащы болады, дария суы тщы болса, бла суы да тщы болады. Блаты бар болашаы тек дарияны ана еркінде алады. Мені кткенім сондай мір ме? Жо, бла дария болмай-а з бетімен аа берсін дедім. Біз Россия патшасына баынса ел деген аттан айырыламыз. Жо, аза брын Абылайхана баынса, енді оны немересі Кене хана баынады. зім билеймін…
— алай билейсі? Жерінен, суынан айырылан жрт ерте айтара алмайтынына кзі аны жеткен кні, сені соынан еруді ояды, Кенесарыны хандыын сатаймын деп бостан-бос ырыла бере ме?
Кенесары кенет шабатын барыстай жиырыла алды, шегір кздері анталап, о олы беліндегі наркескенні сабын кенет ыса стады.
— Сені дос екеніді білмесем… — деді ол ентіге сйлеп, сйтті де олын наркескенні сабынан айта алды, — еліді алай билейсі дейсі бе? Россия патшасы бізді алай билемек болды? Зебіректі оыменен, жалааш ылышты жзімен емес пе? Мен де сйтем. Дегеніме кнбеген елді атты сауырына, амшыны бауырына аламын. Кімде-кім айтаныма кнбейді екен, Кенесарыны жасыл туыны астында жргісі келмейді екен — ол мені жауым. Россия губернаторы андай асым болса, о да мені сондай асым. Не оларды з дегеніме жргізем, не біржолата ырып, жо етем. Екі шешім болуы ммкін емес. Жауын зі аяан зі мерт болады. Брын жртты жер-суыды алып беремін деп ертсем, енді хандыыды ораймын деп ертемін. Кшпенен орытып ертемін! Дл осы айтанымды ерте Жаппас руынан бастаймын. Бір йін бос тастамай тндігін ылышпен турап, тайлы-таяына дейін алдырмай айдап алам!
ыс Сырды мекендеп, жаз Торай бойын жайлап кшіп жретін Жаппас руыны билері Кбекті Алтыбайы мен Тлегенні Жаабылы кптен бері Кенесарыа екі жзділік крсетіп келген. олдан келер уат жо, іш азандай айнайды, сондытан амалсыз жрген. Доспыз деп ауыздары айтанмен, іс жзінде астытарын крсете берген. Ел басын біріктірем деген Кенесары бл билерді з руларында ыпалды екенін еске алып жеіл-желпі кнлрін кеше салатын. Ал бл билер ауылдары Сыр бойын жайлап, Торайды ыстайтын. Жылысын Мажар тауыны ыына тебінге айдап, ойларын Орынбор шекарасында казак-орыс жерінде стайтын. Кенесары Торайа кшіп келгелі, жайылымымыз тарылды деп екеуі бірдей наразы болатын. Кейде зекет те тлемей оятын. Осыдан барып Кенесары мен билер арасында ырбайлы кшейе тскен еді. Оны стіне биыл Торайды ыстап алан Алтыбай аулыны он шаты жігіті жер білмейтін Сотников жасаына жол крсетіп, Кнімжан мен Асаал тбедегі Кенесары ауылдарын шабуа атынасан. Бны естіген Кенесары билерге шігуде. Слтанны азіргі кіжінуі сол штікті салдары.
— Жаппас ауылдарыны андай жазыы бар? — деді Жсіп Кенесарыны тым ашуландырып алмайын дегендей, аймыа сйлеп, — жазыы жазы жайлауын Арадан кшіп келген елдерді жайлааны ма?
— Ал Ара елдеріні андай жазыы бар? Жерін орыс губернаторлары тартып аланы ма? Кнімжан ханша мен Асаал тбедегі аулымды шапан Сотников жасауылды скерін кім басарып келді? Жаппас жігіттері екенін білмей- сі бе?
— Басарып келген бір он шаты жігіт шыар. Ал атын-алаш, баса жртты андай кнсі бар?
— згесі кнсіз болса кнкарларын здері неге жазаламайды? Брі Алтыбай биді адамдары. Серкесі айда бастаса, жрты соынан ереді.
— Онда Алтыбайды кзін жой. зге жрта тиюді андай ажеті бар.
— Алтыбайды да Алтыбай болып отыраны соынан ерер елі болан со емес пе? Егер соынан ерер жрты жо болсыншы, крейін мен оны!
— Сондытан жазысыз елді рту керек пе? Одан да Алтыбайды зінен алу керек шті.
— Жо, елі де жазыты. Жазысыз болмаса, Алтыбайды соынан неге ереді?
— Ммкін орыанынан еретін шыар? Айтаныма кнгісі келмейтін елді дегеніме орытып жргізем деп сіз де айтып тран жосыз ба? айдан білесіз, Жаппас руыны арашысы сізге ергісі келетін шыар, тек Алтыбайдан орыасын, амалсыз оны дегенінен шыпай отыран болар.
— Алтыбайдан орып Жаппас Кенесарыа осылмай отыр дейсі бе? Сені айтаныды дрыс делік… Шынында да аза орыанын сыйлайды. Бгін Жаппас руын шапсам, ерте Шекті зі келіп осылады.
— Онда Жабыршы лы Баложа би неге келіп осылмады? Сіз ол ауылды бір емес, екі рет шаптыыз ой.
— Баложа би орау асыр секілді ора. Ол орыстан орып отыр, содан маан осылысы келмейді. Жалпы аланда ара аза — ора жрт, Баложа би де арадан шыан.
— Кене хан, бныыз ате секілді. Мен крген аза батыр халы. орытып соымнан ертемін деп жргеніізде оларды зіізден ашырып алмаыз.
Кенесары кенет тнжырап кетті. Шышыттаы кре тамыры блкілдей ойнап, демін зер-зер алды.
— Сен Таймастан да, білазыдан да аылды екенсі, — деді Кенесары сл булыа сйлеп, — біра енді халыты орытып осудан баса андай жол алды? Биыл жиналатын он мы скермен Россия патшасы тгіл, оан ханын жее алмайсы. оанны зіндегі тадаулы галабатыр скерін былай ойанда бір ана Эрмазар оранында он екі мы жауынгері бар… Оан На- манан, Андижан, Ош, Таты Слеймен, Шархия, Ангара, рама, Ходжент, ратбе, Ташкент скерлерін осып кр. Бізді Сыр бойындаы жртпенен бас осандаы кшіміз жетері бар боланы Ташкент. Бны зіне де рсат беріп отыр ма, зіе белгілі. Орынбор бастытары мені Аллал ханнан он бес мылты, бір арыма алды деп кінлап еді. Ол ліп еді оны баласы Рахманл ханнан ер-тоымы алтындатан ш арыма, ш ылыш, он екі мылты, екі бас орасын сыйлы келді. Маан жіберілген тарту-таралыа арап Орынбор бастытары мені Хиуа ханын жатама болып жр дейтін крінеді. Хиуа мылтытары жасы, ш жз адам жердегі сты тармайды. Ал «Кктолай» секілді аалтеке арыматары тек жауа мінуге жаратылан. Біра жрт Кенесарыны кім екенін білмейді. Мен Хиуа ханыны жмсауына жруден крі, Хиуа ханыны зімні жмсауымда жргенін жасы кретін адаммын. Хиуаа зын ыра сенім білдірген болсам, оны маан сеніп Бар ханымен штесе тссін дегенім. азаа Барды да, Хиуаны да, оанны да кшейгені керек емес. ш асыр бірін бірі таласын, ммкін шеуі бірдей лсіреген кезде бізге де пайда тсер? Енді зі ойлашы, он бес мы салт атты сарбазбен Россия патшасын да, оан ханын да жее алмайсы. Ал Орынбормен ан тгіспей бітімге келеміз деген ниетті неге апарып соанын зі де кріп отырсы. Кнімжан мен екі баламнан айырыланнан баса не таптым? Енді не істеу керек? ой секілді н-тнсіз ая серіппей бауыздала бер дейсі бе? Е болмаса ешкі трізді баырып лген рметті. — Кенесары кенет сстана алды. — Біра мен ешкі де, ой да болмаймын. Ажал табар болсам батырларша ажал табам. Кшіп-онар жеріміз лі де бар, лі де алысам. Брын р ана ереуілшіл ел болса, енді хан билеген елміз. Жауымыз бізбен санасуа мжбр болады. Ал мны істей алмаса…
— Оны істей алмайтыныыза кзііз лі де жеткен жо па? — деді Жсіп Кенесарыны кенет аяп кетіп.
— Кзім лі бден жеткен жо. — Ол кенет шаршап кеткендей болды. — Біра сен дрыс айтасы… Жерін алып бере алмайтынына кзі жеткен аза лі-а ерте тарай бастайды. Ал оларды таратпау керек.
— алай таратпайсы?
— Кшпен таратпаймын! — Кенесары кенет ызалана дауыстап жіберді. — Кшпен басын осамын! Кнбеген ауылды шабамын, арсы келгеніні басын аламын. Кнбей крсін!
— йтіп жртты ырып ханды руды анша ажеті бар? з елі, з жрты емес пе…